Πρωτοπρεσβ. Ἄγγελος Ἀγγελακόπουλος
17-03-2019
Μέ ἀφορμή τήν σημερινή μεγάλη ἑορτή καί λαμπρή πανήγυρη τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας, ἐπιθυμοῦμε νά ἀπασχολήσουμε τήν ἀγάπη σας καί νά ἐπικεντρώσουμε τήν προσοχή σας στό καίριο θέμα τῆς ἀποκλειστικότητας τῆς σωτηρίας, ἡ ὁποία βεβαίως καί ἀσφαλῶς βρίσκεται ἀποκλειστικά καί μόνο στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἶναι ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ.
Ὁ Ἅγιος Τριαδικός Θεός μας θέλει νά σωθοῦν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι καί νά ἔλθουν σέ ἐπίγνωση τῆς ἀληθείας[1]. Θά πρέπει, ὅμως, ὁ ἄνθρωπος ταυτόχρονα νά ἐνστερνισθεῖ ὅτι ἡ μοναδική ὁδός σωτηρίας τῶν ανθρώπων εἶναι ἡ πίστη πρῶτον στήν Ἁγία Τριάδα, καί δεύτερον στό ἔργο καί τή διδασκαλία τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τά ὁποῖα συνεχίζονται στό Σῶμα Του, δηλαδή τήν Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία, πού εἶναι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.
Ἡ ἔνταξη στό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τήν Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, δέν εἶναι ἀπροϋπόθετη, ἀλλά ἀσφαλῶς ἐμπροϋπόθετη.
Ὁ Χριστός μᾶς ἔχει δώσει τό κλειδί τῆς σωτηρίας καί τοῦ Παραδείσου. Αὐτό εἶναι ἡ ὀρθόδοξη κατήχηση, ἡ ὀρθόδοξη πίστη, τό ὀρθόδοξο βάπτισμα, ἡ τήρηση τοῦ θείου θελήματος, ἡ ἐργασία τῶν ἐντολῶν Του καί ἡ μετοχή στήν θεία ζωή, μέσῳ τῶν θεουργῶν μυστηρίων, ἰδίως μέσῳ τῆς ἐφ’ὅρου ζωῆς μετανοίας, τῆς συχνῆς ἐξομολογήσεως, τοῦ συχνοῦ ἐκκλησιασμοῦ καί τῆς συχνῆς θείας μεταλήψεως τοῦ Τιμίου Σώματος καί Αἵματος τοῦ Δεσπότου Κυρίου. Συνεπῶς, μόνο μέ τά ἀνωτέρω καί πρωτίστως μέ τήν Χάρι καί τό μέγα ἔλεος τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ μας, μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά ἔχει αἰώνια ζωή καί σωτηρία.
Ὁ Χριστός εἶναι τό μόνο ἀληθινό Φῶς. «Ἐγώ εἶμαι τό Φῶς ὅλου τοῦ κόσμου. Ἐκεῖνος, πού μέ ἀκολουθεῖ πιστά, δέν θά περπατήσει στό σκοτάδι, μέ ἄμεσο κίνδυνο νά γκρεμισθεῖ στά βάραθρα, ἀλλά θά ἔχει τό πνευματικό φῶς, πού ἀκτινοβολεῖται ἀπό τόν Θεό, τήν πηγή τῆς ζωῆς»[2].
Δέν ὑπάρχουν ἄλλα φῶτα, γιά νά μᾶς φωτίσουν, οὔτε ἄλλα ὀνόματα, πού μποροῦν νά μᾶς σώσουν. Οἱ ἅγιοι ἔνδοξοι καί πανεύφημοι Ἀπόστολοι σημειώνουν χαρακτηριστικά : «Δέν εἶναι δυνατόν μέ κανένα ἄλλο πρόσωπο καί τρόπο νά ἐπιτύχουμε τήν σωτηρία, διότι δέν ὑπάρχει κανένα ἄλλο ὄνομα κάτω ἀπό τόν οὐρανό καί σέ ὅλη τή γῆ, πού νά ἔχει δοθεῖ ἀπό τόν Θεό στούς ἀνθρώπους, διά τοῦ ὁποίου ἔχει ὁρισθεῖ νά σωθοῦμε ὅλοι μας»[3].
Ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Μέγας Παῦλος διαμηνύει ὅτι «ἕνας καί μόνο εἶναι ὁ Κύριος, μία εἶναι ἡ πίστη τῶν Ὀρθοδόξων, ἕνα εἶναι τό βάπτισμα, πού ἔχουμε λάβει, ἕνας καί μόνος εἶναι ὁ Θεός καί Πατέρας ὅλων, Αὐτός ὁ Ὁποῖος κυριαρχεῖ πάνω σέ ὅλους ἀνεξαιρέτως καί διά μέσου ὅλων ἐνεργεῖ καί φανερώνει τήν ἀγαθή Του πρόνοια καί κατοικεῖ μέσα σέ ὅλους μας»[4].
Ὁ μεγάλος διδάχος τοῦ Γένους μας, ἅγιος ἔνδοξος ἐθνοϊερομάρτυς Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός τονίζει : «Ὅλες οἱ πίστες εἶναι ψεύτικες, κάλπικες, ὅλες τοῦ Διαβόλου. Τοῦτο κατάλαβα ἀληθινόν, θεῖον, οὐράνιον, σωστόν, τέλειον καί διά λόγου μου καί διά λόγου σας πώς μόνη ἡ πίστις τῶν εὐσεβῶν καί ὀρθοδόξων χριστιανῶν εἶναι καλή καί ἁγία, τό νά πιστεύωμεν καί νά βαπτιζώμεθα εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος»[5].
Στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας ἰσχύει τό ἀρχαῖο δόγμα «ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας, δέν ὑπάρχει σωτηρία» (extra Ecclesiam nulla salus). Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ὅρια καί φραγμούς. Αὐτά τά ὅρια καί οἱ φραγμοί εἶναι ἡ ἄγραφη καί ἡ γραπτή Ἱερά Παράδοση, ἡ Ἁγία Γραφή (Παλαιά καί Καινή Διαθήκη), τά δόγματα (τό Τριαδολογικό, Χριστολογικό, ἐκκλησιολογικό δόγμα, τό δόγμα περί Θεοτόκου, κ.ἄ), οἱ ἀποφάσεις τῶν Ἁγίων ἑννέα Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τῶν Τοπικῶν Συνόδων, οἱ Θεῖοι καί Ἱεροί Κανόνες καί τά συγγράμματα τῶν Ἁγίων καί Θεοφόρων Πατέρων.
Ὁ σύγχρονος καί δημοφιλής ὅσιος καί θεοφόρος πατέρας μας Πορφύριος ὁ Καυσοκαλυβίτης ὑπογραμμίζει : «Ἔξω ἀπ’ τήν Ἐκκλησία δέν ὑπάρχει σωτηρία, δέν ὑπάρχει ζωή»[6].
Ὁ μακαριστός Ρουμάνος Ὀρθόδοξος Καθηγητής Θεολογίας Πρωτοπρεσβύτερος π. Δημήτριος Στανιλοάε, ὅταν ρωτήθηκε γιατί μόνο ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία κατέχει τήν ἀποκλειστικότητα τῆς σωτηρίας, ἀπάντησε : «Ἡ χάρις τῆς σωτηρίας δέν λαμβάνεται ἀλλοῦ παρά μόνο στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, διότι εἶναι ἐνέργεια τοῦ Χριστοῦ, πού παραμένει χθές καί σήμερα ἡ ἴδια μέσα στήν Ἐκκλησία. Ὁ ἴδιος, ἑρμηνεύοντας τήν ἀρχαία ρήση ὅτι ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας δέν ὑπάρχει σωτηρία, συμπληρώνει : «Μόνο αὐτός, πού ζεῖ στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, διαφυλάττει ὁλόκληρη τήν πρός τόν Χριστό πίστη, μέ τήν ὁποία διά μέσου τῶν μυστηρίων λαμβάνει ὁλόκληρο τόν Χριστό μέσα του καί σώζεται».
Ἡ Ἑλληνορθόδοξη Παράδοσή μας ἀποδέχεται καί θεωρητικά καί πρακτικά αὐτήν τήν ἀποκλειστικότητα τῆς σωτηρίας μόνο στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας. Ὅλα τά Συντάγματα τοῦ νεοσύστατου Ἑλληνικοῦ Κράτους ἔχουν ὡς προμετωπίδα τή δοξολογία τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀπό τήν ὁποία ἀπορρέουν καί τά λοιπά ἄρθρα, πού ὁρίζουν τίς σχέσεις τῶν Ἑλλήνων καί ρυθμίζουν τά ἔργα τους καί τά δικαιώματά τους[7].
Τό δόγμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας περί τῆς μοναδικότητας καί ἀποκλειστικότητας τῆς σωτηρίας εἶναι ἀσυμβίβαστο τόσο μέ τήν προτεσταντική «θεωρία τῶν κλάδων» (Branch Theory), ὅσο καί μέ τήν ἀγγλικανική «θεωρία τῆς περιεκτικότητας» (Comprehensiveness), ἀλλά καί τήν διευρυμένη λατινική ἐκκλησιολογία.
Σύμφωνα μέ τήν προτεσταντική «θεωρία τῶν κλάδων», ἡ ἀληθής «Ἐκκλησία» τοῦ Χριστοῦ δέν ὑπάρχει σέ καμμία ἀπό τίς ὁρατές τοπικές «ἐκκλησίες». Κάθε μία ἀπό αὐτές εἶναι ἕνα τμῆμα, ἕνα κομμάτι, καί ὄχι ὁλόκληρη ἡ «Ἐκκλησία». Ὅπως στόν κορμό τοῦ δένδρου ὑπάρχουν κλάδοι πολλοί, πού ἀποτελοῦν ἰσότιμα μέρη τοῦ δένδρου, ἔτσι καί οἱ ἐπί μέρους «ἐκκλησίες» εἶναι ἰσότιμοι κλάδοι τοῦ δένδρου τῆς μιᾶς «Ἐκκλησίας». Καμμία ἀπό τίς «ἐκκλησίες» δέν μπορεῖ νά διεκδικήσει ἀποκλειστικά γιά τόν ἑαυτό της ὅτι εἶναι ἡ ἀληθινή «Ἐκκλησία», ἡ ὁποία μάλιστα κατά τούς Προτεστάντες δέν εἶναι ὁρατή, ἀλλά ἀόρατη καί ἰδανική.
Ἡ «θεωρία τῆς περιεκτικότητας» τῶν Ἀγγλικανῶν ἐπιτρέπει νά περιέχονται, νά συμπεριλαμβάνονται μέσα στήν «Ἐκκλησία», θεωρώντας νόμιμη αὐτήν τήν εὑρύτητα καί τήν πλατειά ἀνοχή, οἱ πιό ἀντίθετες διδασκαλίες καί ἀποκλίσεις, ἀκόμη καί σέ οὐσιώδη θέματα πίστεως, ἀρκεῖ νά μήν διακοπεῖ ἡ «κοινωνία» καί ἡ «ἐνότητα» τῶν διαφωνοῦντων.
Σύμφωνα μέ τήν διευρυμένη λατινική ἐκκλησιολογία, ἀκόμη καί στίς αἱρετικές καί σχισματικές ὁμάδες τό βάπτισμα εἶναι ἔγκυρο. Ὅλοι οἱ Χριστιανοί, πού ἔχουν βαπτισθεῖ, εἶναι μέλη τῆς «Ἐκκλησίας». Ἡ ἐκκλησιαστικότητα, ὅμως, αὐτή εἶναι ἀτελής. Ὀλοκληρώνεται, ὅταν τά μέλη τῶν χωρισμένων ἀπό τήν Ρώμη αἱρέσεων καί σχισμάτων ἀναγνωρίσουν τό παγκόσμιο πρωτεῖο δικαιοδοσίας τοῦ Πάπα. Κάθε βαπτισμένος Χριστιανός ὁποιασδήποτε χριστιανικῆς ὁμολογίας ὑπάγεται στή δικαιοδοσία τοῦ Πάπα. Ἡ ἐκκλησιαστικότητα τῶν αἱρέσεων καί τῶν σχισμάτων εἶναι ὑπαρκτή καί πραγματική, ἁπλῶς εἶναι ἀτελής, καί ὁλοκληρώνεται μέ τήν ἀποδοχή τοῦ παπικοῦ πρωτείου. Χωρίς τήν ἀναγνώριση τοῦ πρωτείου τοῦ Πάπα δέν προσφέρουν οἱ «ἐκκλησίες» αὐτές τό θεμελιῶδες μέσο σωτηρίας, γι’αὐτό εἶναι καί ἐλλιπεῖς. Αὐτός εἶναι καί ὁ λόγος, πού διατηρεῖ ὁ Παπισμός τήν Οὐνία στίς Ὀρθόδοξες χῶρες, ἀλλά ἀκόμη καί λατινική «ἱεραρχία» ἐκεῖ, ὅπου δέν ὑπάρχουν Λατῖνοι πιστοί[8].
«Τό φῶς, ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, ἦλθε στόν κόσμο, ἀλλά οἱ ἄνθρωποι ἀγάπησαν καί ἔδωσαν τήν καρδιά τους στό σκοτάδι καί ὄχι στό φῶς»[9], ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης.
Ὅλα τά ἄλλα πιστεύματα, ὅλες οἱ θρησκείες, πού ἀγνοοῦν καί δέν ὀμολογοῦν τόν Χριστό «ἐν σαρκί ἐληλυθότα», εἶναι ἀνθρώπινα κατασκευάσματα καί ἔργα τοῦ Διαβόλου, δέν ὁδηγοῦν στήν ἀληθινή θεογνωσία καί στήν ἀναγέννηση μέσῳ τοῦ θείου βαπτίσματος, ἀλλά πλανοῦν τούς ἀνθρώπους καί τούς ὁδηγοῦν στήν ἀπώλεια. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος ἐπισημαίνει : «Κάθε ἄνθρωπος, πού παρουσιάζεται ὅτι ἔχει Πνεῦμα Θεοῦ, ἐάν ὁμολογεῖ ἀδιστάκτως καί πιστεύει ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἔλαβε σάρκα καί ἦλθε ὡς Θεάνθρωπος λυτρωτής στή γῆ, εἶναι πράγματι ἐκ τοῦ Θεοῦ. Καί κάθε ἄνθρωπος, πού ἰσχυρίζεται ὅτι ἐμπνέεται ἀπό τό Πνεῦμα, δέν ὁμολογεῖ ὅμως ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἦλθε ἀπό τόν οὐρανό καί ἔλαβε ἀνθρώπινη σάρκα, αὐτός δέν εἶναι ἀπό τόν Θεό. Καί αὐτό ἀκριβῶς, τό νά ἀρνεῖται κανείς τήν ἐνανθρώπιση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, εἶναι τό κήρυγμα τοῦ ἀντιχρίστου, περί τοῦ ὁποίου ἔχετε ἀκούσει ὅτι πρόκειται νά ἔλθει»[10].
Ἀνάμεσα στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας, τίς αἱρέσεις, τίς θρησκεῖες, τίς σέκτες καί τά σχίσματα σαφέστατα ὑπάρχει τό ἀσυμβίβαστον. Δέν συμβιβάζεται ἡ ἰδιότητα τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ μέ τήν ἰδιότητα τοῦ αἱρετικοῦ, τοῦ ἀλλοθρήσκου καί τοῦ σχισματικοῦ. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀσφαλῶς ἀντιδιαστέλλεται πρός τίς αἱρέσεις, τίς θρησκεῖες, τίς σέκτες και τά σχίσματα, στά ὁποῖα δέν ὑπάρχει σωτηρία, παρά τίς καινοφανεῖς συγκρητιστικές και νεοπεποχήτικες φωνές, πού ἑσφαλμένως θεωροῦν ὅτι ὅλες οἱ θρησκεῖες πιστεύουν στόν ἴδιο Θεό, ὁ ὁποῖος ἔχει διαφορετικά ὀνόματα, ὅτι εἶναι ἴδιες, ὅτι ἔχουν κοινές ἠθικές ἀξίες, ὅτι εἶναι διαφορετικοί, ἀλλά νόμιμοι ὁδοί, πού ὁδηγοῦν στή σωτηρία, ὅτι διδάσκουν τήν δικαιοσύνη καί τήν εἰρήνη, ὅτι πρέπει νά ὑπάρχει εἰρηνική συνύπαρξη τῶν θρησκειῶν καί ὅτι εἶναι κατορθωτή ἡ ἕνωσή τους μέσῳ τῆς διαφορετικότητας.
Ἡ πανθρησκεία τοῦ Ἀντιχρίστου παρουσιάζει δύο βασικά χαρακτηριστικά, πού ἀποτελοῦν καί τήν οὐσία της. Πρῶτον, πλήρης ἀμφισβήτηση τῆς μοναδικότητας καί ἀποκλειστικότητας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ στή σωτηρία μας, καί δεύτερον ὁραματισμό ἑνός νέου «Μεσσία», πού θά φέρει καινούργια παγκόσμια γνώση καί εὐτυχία, καταργώντας κάθε ἀποκλειστικότητα πίστεως.
Ὁμως, οἱ Ὀρθόδοξοι πιστεύουμε καί ὀμολογοῦμε ὅτι μόνο στόν Χριστό ὑπάρχει ἡ δυνατότητα σωτηρίας. Οἱ θρησκεῖες τοῦ κόσμου, οἱ αἱρέσεις, οἱ σέκτες καί τά σχίσματα ὁδηγοῦν στήν ἀπώλεια. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ ἀληθής Ἐκκλησία– εἶναι ἡ μόνη Ἐκκλησία. Μόνο αὐτή ἔμεινε πιστή στό Ευαγγέλιο, στίς Ἅγιες Οἰκουμενικές καί Τοπικές Συνόδους καί στούς Ἁγίους Πατέρες, καί συνεπῶς μόνο αὐτή εἶναι ἡ ἀληθινή Καθολική Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ.
Ἔχοντας, λοιπόν, ἑδραία τήν πεποίθηση καί ἀκράδαντη τήν βεβαιότητα ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας εἶναι ὁ στῦλος καί τό ἑδραίωμα τῆς Ἀληθείας[11] καί ἡ μοναδική κιβωτός τῆς σωτηρίας, ἄς ἐνταχθοῦμε συνειδητῶς σ’αὐτή καί ἄς ἀποφύγουμε τίς ποικίλες πλάνες καί παγίδες τοῦ πονηροῦ καί δολίου δράκοντος, γιά νά ἔχουμε ἐλπίδα σωτηρίας καί νά μεθέξουμε τοῦ Παραδείσου καί τῆς Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν.
[1] «ὅς πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν», Α΄ Τιμ. 2, 4.
[2] «Ἐγώ εἰμί τό φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοί οὐ μή περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἔξει τό φῶς τῆς ζωῆς», Ἰω. 8, 12.
[3] «Οὐκ ἐστίν ἐν ἄλλῳ οὐδενί ἡ σωτηρία. οὐδέ γάρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπό τόν οὐρανόν τό δεδομένον ἐν ἀνθρώποις, ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς», Πράξ. 4, 12.
[4] «Εἷς Κύριος, μία πίστις, ἕν βάπτισμα, εἷς Θεός καί Πατήρ πάντων, ὁ ὧν ἐπί πάντων», Ἐφ. 4, 5-6.
[5] ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ, Διδαχές, εἰς Ι. ΜΕΝΟΥΝΟΥ, Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ Διδαχές (καί Βιογραφία), ἐκδ. Τῆνος, Ἀθήνα, Διδαχή Α1, 37, σ. 142. Σχ. βλ. ΣΥΝΑΞΗ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΩΝ, Ὁμολογία πίστεως κατά τοῦ Οἰκουμενισμοῦ, Ἰούλιος 2009
[6] ΟΣΙΟΣ ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗΣ, Βίος καί Λόγοι, ἔκδ. Ἱερά Μονή Χρυσοσπηγῆς, Χανιά 2015, σ. 216.
[7] ΑΡΧΙΜ. ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ, Ἔχει ἡ Ἐκκλησία τήν ἀποκλειστικότητα τῆς σωτηρίας; Εἰσήγησις εἰς τήν ἀντιαιρετικήν ἡμερίδα τῆς Ἱ. Μ. Πειραιῶς (26.05.2018) μέ θέμα : «Πτυχές τοῦ ἀποκρυφισμοῦ τῆς Νέας Ἐποχῆς». http://aktines.blogspot.com/2018/06/blog-post_67.html
[8] ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ, Τά ὅρια τῆς Ἐκκλησίας. Οἰκουμενισμός καί Παπισμός, ἐκδ. Βρυέννιος, Θεσ/κη 2004, σσ. 24-31.
[9] «Τό φῶς ἐλήλυθεν εἰς τόν κόσμον καί ἠγάπησαν οἱ ἄνθρωποι μᾶλλον τό σκότος ἤ τό φῶς», Ἰω. 3, 19.
[10] «Πᾶν πνεῦμα, ὅ ὀμολογεῖ Ἰησοῦν ἐν σαρκί ἐληλυθότα, ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστι· καί πᾶν πνεῦμα, ὅ μή ὀμολογεῖ τόν Ἰησοῦν Χριστόν ἐν σαρκί ἐληλυθότα, ἐκ τοῦ Θεοῦ οὐκ ἔστι· καί τοῦτό ἐστι τό τοῦ ἀντιχρίστου, ὅ ἀκηκόατε ὅτι ἔρχεται καί νῦν ἐν τῷ κόσμῳ ἐστίν ἤδη», Α’ Ἰω. 4, 2-3.
[11] Α΄ Τιμ. 3, 15.
https://sotiriosnavs.com/wp-content/uploads/2020/05/IMG_20200508_130841-rotated.jpg2021-03-20 13:33:00%ce%b7-%ce%b1%cf%80%ce%bf%ce%ba%ce%bb%ce%b5%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%bf%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%83-%cf%83%cf%89%cf%84%ce%b7%cf%81%ce%b9%ce%b1%cf%83-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd