Η ΟΣΙΑ ΚΑΣΙΑΝΗ Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΣ
Πρεσβ. Ἄγγελος Ἀγγελακόπουλος
07-09-2012
Πολλά καί ποικίλα τά ὀνόματα, μέ τά ὁποία ἀναφέρεται ἡ ὁσία Κασιανή στά χειρόγραφα. Κασιανή καί Κασσιανή, Κασία καί Κασσία, Εἰκασία καί Ἰκασία. Στούς βυζαντινούς χρονογράφους ἀναφέρεται ὡς Εἰκασία[1], ὡς Ἰκασία[2] καί ὡς Κασία[3]. Γι’ αὐτό, τό σωστό εἶναι νά γράφεται μέ ἕνα σίγμα. Σέ χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων, ἀργότερα, καί σέ ποιητικές ἀνθολογίες, πού περιλαμβάνουν καί δικά της ἔργα, ἡ ποιήτρια ἀναφέρεται καί ὡς Κασσία, Κασία, Κασιανή, Κασσιανή, Εἰκασία, Ἰκασία, ἀκόμη καί Ταϊσία. Τό ἔτος γεννήσεως καί θανάτου, ἡ οἰκογένεια καί ὁ τόπος καταγωγῆς της εἶναι ἄγνωστα.
1. Ὁσία Κασιανή καί βασιλεύς Θεόφιλος
Ἡ ἱστορία τήν συνδέει μέ τόν βασιλέα Θεόφιλο (829-842). Ὁ χρονογράφος Γεώργιος Μοναχός ἤ Ἁμαρτωλός, πού ἔζησε τόν 9ο αἱ.[4], γράφει ὅτι ἡ μητέρα τοῦ αὐτοκράτορα, ἤ κατ’ ἄλλους ἡ μητρυιά Εὐφροσύνη[5], θέλησε ὁ υἱός της Θεόφιλος νά βρεῖ τήν κατάλληλη σύζυγο, διαλέγοντας μεταξύ πολλῶν νεανίδων, πού συγκεντρώθηκαν στά ἀνάκτορα. Σ’ αὐτήν, πού θά τοῦ ἄρεσε περισσότερο, τοῦ ἔδωσε ἡ μητέρα του νά τῆς προσφέρει ἕνα χρυσό μῆλο. Ὁ Θεόφιλος ἐντυπωσιάσθηκε ἀπό τήν ὀμορφιά τῆς ὁσίας Κασιανῆς καί ἑλκύσθηκε πρός αὐτήν. Ἀλλά, θέλησε, πρίν τῆς δώσει τό χρυσό μῆλο, νά ἐλέγξει τήν ἐξυπνάδα καί τήν ἑτοιμότητά της. Γι’ αὐτό τῆς εἶπε : «Ὡς ἄρα διά γυναικός ἐρρύη τά φαῦλα!», ἐννοώντας τήν Εὔα. Ἡ ὁσία Κασιανή τότε ἀπάντησε εὔστοχα καί εὐφυέστατα : «Ἀλλά καί διά γυναικός πηγάζει τά κρείττονα», ἐννοώντας τήν Παναγία. Τότε ὁ αὐτοκράτορας, ἐπειδή πληγώθηκε τό γόητρό του ἀπό τήν ἀπάντηση, ἔδωσε τό μῆλο σέ μιά ἄλλη κοπέλα, τήν Θεοδώρα, πού καταγόταν ἀπό τήν Παφλαγονία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἔκτοτε ἡ ὁσία Κασιανή ἔκτισε μοναστήρι καί ἔζησε τήν ἀφιερωμένη ζωή τῆς μοναχῆς. Τά «Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως» μαρτυροῦν ἐπίσης ὅτι ἔκτισε μονή, ὁ δέ Μ. Γεδεών[6] τήν τοποθετεῖ «ἐν Ὑψωμαθείοις τῆς Κωνσταντινουπόλεως».
2. Ἡ Ὁσία Κασιανή ὡς ὑμνογράφος
Ὁ Γεώργιος ἀναφέρει, ἐπίσης, ὅτι ἡ ὁσία Κασιανή ἔχει γράψει τό τροπάριο τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τετάρτης «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή…», τό τετραώδιο τοῦ Ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου «Ἄφρων γηραλέε…» καί ἄλλα τινά. Τουτέστιν μαρτυρεῖ ὅτι ὑπῆρξε συγγραφεύς ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων.
Τά ἴδια γράφει ὁ Συμεών ὁ Μάγιστρος καί Λογοθέτης, πού ἔζησε τόν 10ο αἰ.[7], ὁ Λέων ὁ Γραμματικός ὁ Ἀρμένιος, πού ἔγραψε στίς ἀρχές 11ου αἰ.[8] καί ὁ Μιχαήλ Γλυκάς, πού ἔζησε τόν 12ο αἰ.[9]. Οἱ Συμεών καί Λέων, ἀναφερόμενοι στά ἔργα της, γράφουν ἀορίστως ὅτι «καί συγγράμματα αὐτῆς πλεῖστα καταλέλοιπε», ἐνῶ ὁ Γλυκάς δέν ἀναφέρει τίποτα περί συγγραμμάτων.
Τά ἄλλα γνωστά ἔργα τῆς ὁσίας Κασιανῆς, σύμφωνα μέ χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων, εἶναι :
α) Τό δοξαστικό τοῦ Ἑσπερινοῦ τῶν Χριστουγέννων «Αὐγούστου μοναρχήσαντος ἐπί τῆς γῆς…»,
β) Τό δοξαστικό τῶν ἀποστίχων τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Γενήσεως τοῦ Τιμίου Προδρόμου (24-6), «Ἠσαΐου νῦν του προφήτου…»,
γ) Τό εἰς τούς μάρτυρες Γουρία, Σαμωνά καί Ἄβιβο στιχηρό, σέ ἦχο Β΄ (15-11).
δ) Τά δύο στιχηρά εἰς τούς μάρτυρες Εὐστράτιο, Αὐξέντιο, Εὐγένιο, Ὀρέστη (13-12), καί
ε) Τό τετραώδιο τοῦ Ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου «Ἄφρων γηραλέε…», πού ἤδη προαναφέραμε[10].
3. Ἡ Ὁσία Κασιανή ὡς ποιήτρια
Ἐπίσης, ἡ ὁσία Κασιανή ἔχει ἀσχοληθεῖ καί μέ τήν κοσμική ποίηση. Ἔχει συγγράψει πλῆθος γνωμικά καί ἐπιγράμματα, τά ὁποία εἶναι γραμμένα κατά τό μεγαλύτερο τους μέρος σέ ἰαμβικό τρίμετρο. Τά κυρίαρχα θέματα τῶν γνωμικῶν εἶναι ἡ μωρία, ὁ πλοῦτος, ὁ φθόνος, ἡ φειδώ. Ἀρκετά ἀπ’ αὐτά ἀρχίζουν μέ τήν λέξη «μισῶ». Π.χ. «Μισῶ τόν μοιχόν, ὅταν κρίνη τόν πόρνον. Μισῶ σιωπήν, ὅτε καιρός τοῦ λέγειν. Μισῶ τόν διδάσκοντα μηδέν εἰδότα»[11].
4. Περί τῆς ἱστορίας τῶν καλλιστείων
Πολλοί ἀκαδημαϊκοί ἐρευνητές ἐκφράζουν ἀμφιβολίες γιά τήν ἀλήθεια τῆς ἱστορίας τῶν καλλιστείων ἤ τήν ἀποκρούουν ἐντελῶς. Οἱ λόγοι εἶναι οἱ ἑξῆς τρεῖς :
Α΄. Ὁ Παπαρρηγόπουλος[12] (1815-1891) παρατηρεῖ ὅτι οἱ χρονογράφοι παρουσιάζουν τόν Θεόφιλο νά νυμφεύεται, ἐνῶ εἶναι βασιλεύς. Ὁ Θεόφιλος, ὅμως, βασίλευσε μόνο 12 ἔτη καί 3 μῆνες[13] καί στόν 3ο χρόνο τῆς βασιλείας του[14] πάντρεψε τήν προτελευταία ἀπό τίς πέντε κόρες του[15], τήν Μαρία. Λογικά δέν συμβιβάζονται αὐτά τά δύο γεγονότα.
Β΄. Διασώζονται τρεῖς ἐπιστολές τοῦ ὁσίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου (759-826) πρός τήν κανδιδάτισσα Κασσία, ἡ ὁποία διάγει ὡς μοναχή καί μάλιστα «παιδιόθεν» προτίμησε τήν μοναχική ἀφιέρωση. Ἄν ἡ Κασσία αὐτή ταυτίζεται μέ τήν ὑμνογράφο, τότε τό ἐπεισόδιο μέ τά καλλιστεῖα εἶναι ἀδύνατο νά εἶναι ἀληθινό καί λόγῳ τῆς «παιδιόθεν» μοναχικῆς της ἀφιερώσεως καί λόγῳ χρονολογικῆς ἀντιφάσεως. Ὁ γάμος τοῦ Θεοφίλου ἔγινε ἀποδεδειγμένα τό 830, ἐνῶ ὁ ὅσιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης κοιμήθηκε τό 826[16].
Γ΄. Ἡ στιχομυθία τοῦ Θεοφίλου μέ τήν ὁσία Κασιανή, «διά γυναικός ἐρρύη τά φαῦλα, ἀλλά καί διά γυναικός πηγάζει τά κρείττονα», δέν εἶναι πηγαία ἔμπνευση, οὔτε ἔχει συντελέσει στό ν’ ἀπορριφθεῖ ἡ Κασιανή, κατά τόν καθηγητή τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Σταῦρο Ἰω. Κουρούση[17]. Διότι στήν P.G. (50, 795) ὑπάρχει λόγος εἰς τόν Εὐαγγελισμό τῆς Θεοτόκου, ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ἁγίου Χρυσοστόμου (φέρεται καί ὡς ἔργο τοῦ Γρηγορίου τοῦ θαυματουργοῦ), τοῦ ὁποίου ἡ ἀρχαιότητα εἶναι ἀδιαμφισβήτητη. Ὁ B. Marx ἀποδεικνύει ὅτι εἶναι ἔργο τοῦ Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως (434-446), μαθητοῦ τοῦ Χρυσοστόμου, ὁ ὁποῖος ἔκανε καί τήν ἀνακομιδή τῶν ὀστέων τοῦ ἱεροῦ πατρός στήν Κωνσταντινούπολη. Ἐκεῖ στόν λόγο λέγεται : «διά γυναικός ἐρρύη (ἐρύει; Fort. βρύειed.) τά φαῦλα, διά γυναικός πηγάζει τά κρείττονα».
5. Ὁ Θεόφιλος καί τό τροπάριο τῆς Κασιανής
Λαϊκή παράδοση ἀναμιγνύει καί τόν Θεόφιλο στήν δημιουργία τοῦ τροπαρίου «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή». Ἀναφέρει ἡ παράδοση αὐτή ὅτι, ἐνῶ συνέγραφε τό τροπάριο ἡ ὁσία Κασιανή καί εἶχε φθάσει στήν φράση «κρότον τοῖς ὡσῖν ἠχηθεῖσα», τήν ἐπισκέφθηκε ὁ Θεόφιλος. Ἐκείνη τότε κρύφτηκε, γιά νά τόν ἀποφύγει, κι ἐκεῖνος, ἀφοῦ διάβασε τό κείμενο, πού γράφτηκε μέχρι ἐκείνη την στιγμή, προσέθεσε «τῷ φόβῳ ἐκρύβη». Θέλησε δηλαδή γι’ἄλλη μιά φορά νά τήν εἰρωνευτεῖ.
Τό θρυλούμενο αὐτό ἐπεισόδιο τῆς λαϊκῆς παραδόσεως τό πῆραν μυθιστοριογράφοι καί τοῦ ἔδωσαν ἄλλες προεκτάσεις. Ἔτσι, ταυτίζουν τήν πόρνη τοῦ τροπαρίου μέ τήν ὁσία Κασιανή. Αὐτή ἡ ταύτιση εἶναι ἐντελῶς ἀβάσιμη, ἀκόμη κι ἄν ἡ ἱστορία περί τῶν καλλιστείων εἶναι ἀληθινή. Οἱ βυζαντινοί χρονογράφοι ἀναφέρουν μόνο ὅτι ἦταν ὑποψήφια σύζυγος τοῦ Θεοφίλου καί οὐδέν περισσότερο. Καί ἡ λαϊκή παράδοση θρυλεῖ ὅτι κρύφτηκε, γιά νά μήν συναντηθεῖ μέ τόν Θεόφιλο. Βεβαίως, εἶναι ἐντελῶς λαθεμένη ἡ ἑρμηνεία της, διότι φαίνεται ξεκάθαρα ἀπό τήν πλοκή τοῦ τροπαρίου ὅτι ὁ κρότος τῶν βημάτων, πού ἀκούστηκε, εἶναι ἀνθρωποπαθής ἔκφραση τῆς ποιήτριας, πού ἀναφέρεται στά βήματα τοῦ Θεοῦ, πού ἄκουσε ἡ Εὔα στόν Παράδεισο, καί ὄχι στά βήματα τοῦ Θεοφίλου, πού ἄκουσε ἡ ποιήτρια. Ἀλλά, ἡ μανία τῶν ἀνθρώπων γιά “love story”, ἡ νοσηρή σκέψη ὁρισμένων μυθιστοριογράφων καί ἡ προβολή τῶν δικῶν τους σαρκικῶν καί ἁμαρτωλῶν ἐπιθυμιῶν, ἀκόμη καί στά πιό ἅγια πρόσωπα, δημιούργησαν τόν μύθο, πού ἀναφέραμε. Ἐξάλλου, ἄν ἡ ὁσία Κασιανή ἦταν πόρνη, ἡ Ἐκκλησία μας δέν θά τό ἔκρυβε, ἀλλά θά τό προέβαλλε, ὅπως καί σέ ἄλλες περιπτώσεις (Μαρία Αἰγυπτία, Πελαγία, Ταϊσία, Δαυίδ), καί θά τήν παρουσίαζε ὡς ὑπόδειγμα μετανοίας καί κατανύξεως.
6. Ἡ Ὁσία Κασιανή καί ἡ πόρνη γυνή
Στή συνάφεια αὐτή πρέπει νά ἐπισημάνουμε ὅτι δέν ἔχει καμμία σχέση ἡ πόρνη γυναίκα τοῦ Εὐαγγελίου τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τετάρτης μέ τήν ὁσία Κασιανή, ἡ ὁποία ἔζησε τόν 9ο αἱ. Ὅταν ἡ ὁσία Κασσιανή γράφει τό γνωστό σέ ὅλους τροπάριο, πού ψάλλεται τήν Ἁγίας καί Μεγάλη Τρίτη τό ἑσπέρας, στόν Ὄρθρο τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τετάρτης, «Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή…», δέν ἀναφέρεται στόν ἑαυτό της. Ἁπλῶς ὡς ποιήτρια, ὡς λογοτέχνης ἡ ὁσία Κασσιανή ἔγραψε γιά τήν πόρνη γυναίκα τοῦ Εὐαγγελίου. Αὐτήν, λοιπόν, τήν συμπεριφορά τῆς πόρνης γυναικός ἀπό τήν Εὐαγγελική διήγηση, τήν πῆρε ἡ ποιήτρια καί μοναχή Κασιανή τόν 9ο αἱ., ἡ ὁποία παρ’ ὀλίγον θά κοσμοῦσε τόν θρόνο τοῦ Βυζαντίου, καί τήν ἔκανε ὕμνο. Λένε οἱ εἰδικοί ὅτι ὁ θρόνος τοῦ Βυζαντίου ἔχασε μία αὐτοκράτειρα, ἀλλά ἡ βυζαντινή ὑμνογραφία κέρδισε μία βασίλισσα. Ἡ ὁσία Κασσιανή εἶναι βασίλισσα τῆς χριστιανικῆς ποιήσεως[18].
Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἑορτάζει τήν μνήμη τῆς ὁσίας Κασιανῆς στίς 7 Σεπτεμβρίου.
Τέλος, παραθέτουμε κατωτέρω τό τροπάριο τῆς ὁσίας Κασιανῆς μέ μία μετάφραση-μεταγραφή τοῦ Φωτίου Κόντογλου.
«Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή, τήν σήν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν, ὀδυρομένη μύρα σοι πρό τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει.
Οἷμοι! λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης τε καί ἀσέληνος ἔρως τῆς ἁμαρτίας.
Δέξαι μου τάς πηγάς τῶν δακρύων, ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τό ὕδωρ, κάμφθητί μοι πρός τούς στεναγμούς τῆς καρδίας, ὁ κλίνας τούς οὐρανούς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει.
Καταφιλήσω τούς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δέ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις, ὧν ἐν τῷ Παραδείσῳ Εὔα τό δειλινόν κρότον τοῖς ὡσῖν ἡχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη.
Ἁμαρτιῶν μου τά πλήθη καί κριμάτων σου ἀβύσσους τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσώστα Σωτήρ μου; Μή μέ τήν σήν δούλην παρίδης, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τό ἔλεος.
(Φώτη Κόντογλου μεταγραφή)
Κύριε, ἡ γυναίκα, πού ἔπεσε σέ πολλές ἁμαρτίες, σάν ἔνοιωσε τήν Θεότητά Σου, γίνηκε μυροφόρα καί σέ ἄλειψε μέ μυρουδικά πρίν ἀπό τόν ἐνταφιασμό Σου κι ἔλεγε ὀδυρόμενη :
Ἀλλοίμονο σέ μένα, γιατί μέσα μου εἶναι νύχτα κατασκότεινη καί δίχως φεγγάρι, ἡ μανία τῆς ἀσωτείας κι ὁ ἔρωτας τῆς ἁμαρτίας.
Δέξου ἀπό μένα τίς πηγές τῶν δακρύων, Ἐσύ πού μεταλλάζεις μέ τά σύννεφα τό νερό τῆς θάλασσας. Λύγισε στ’ ἀναστενάγματα τῆς καρδιᾶς μου, Ἐσύ πού ἔγειρες τόν οὐρανό καί κατέβηκες στή γῆ.
Θά καταφιλήσω τά ἄχραντα ποδάρια σου, καί θά τά σφουγγίσω πάλι μέ τά πλοκάμια τῆς κεφαλῆς μου· αὐτά τά ποδάρια, πού σάν ἡ Εὔα κατά τό δειλινό, τ’ ἄκουσε νά περπατᾶνε, ἀπό τόν φόβο της κρύφτηκε.
Τῶν ἁμαρτιῶν μου τά πλήθη καί τῶν κριμάτων Σου τήν ἄβυσσο, ποιός μπορεῖ νά τά ἐξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου; Μήν καταφρονέσης τήν δούλη σου, Ἐσύ πού ἔχεις τ’ ἀμέτρητο ἔλεος[19].
[1] Γεώργιος Μοναχός ἤ Ἁμαρτωλός καί Συμεών Μάγιστρος καί Λογοθέτης.
[2] Λέων ὁ Γραμματικός.
[3] Μιχαήλ Γλυκάς.
[4] P.G. 110, 1008.
[5] Κεδρηνός, τέλη 11ου καί ἀρχές 12ου αἱ., P.G. 121, 985.
[6] Βυζαντινόν Ἑορτολόγιον, Κωνσταντινούπολις 1899, σ. 218.
[7] P.G. 109, 685.
[8] P.G. 108, 1045.
[9] P.G. 158, 537.
[10] Γεώργιος Παπαδόπουλος, Λεξικό τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἀθήνα 1995, σ. 121. Κατά τόν ἐπιφανή βυζαντινολόγο Krumbacher (1856-1909) «ἡ Κασιανή εἶναι ἡ μόνη ἀξιομνημόνευτη βυζαντινή ποιήτρια».
[11] Νίκη Τσιρώνη, Κασσιανή ἡ ὑμνωδός, Εἰσαγωγή, ἐκδ. Φοίνικας, Ἀθήνα 2002, ἔκδ. Β΄, σσ. 31-32, 79-85.
[12] Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ἔκδ. 8η , τ. 4ος , σ. 566.
[13] P.G. 158, 537.
[14] P.G. 109, 692.
[15] P.G. 109, 689.
[16] Νίκη Τσιρώνη, ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 14-16, 93-95 οἱ ἐπιστολές τοῦ Στουδίτου.
[17] Σταύρος Ἰω. Κουρούσης, «Εἰς τήν ὑμνογράφον μοναχήν Κασσίαν», περιοδικόν Ἀθηνά 81 (1990-1996) 427-430. Σύγγραμμα περιοδικόν τῆς ἐν Ἀθήναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, Ἀθήνα (1889 κ. εξ.).
[18] http://pmeletios.com/ar_meletios/diafora/kasiani_tropario.html
[19] http://fdathanasiou.wordpress.com/2011