Πρωτοπρεσβ. Ἄγγελος Ἀγγελακόπουλος
30-01-2023
1. Ὁ ἐν ἁγίοις πατήρ ἡμῶν Βασίλειος Ἀρχιεπίσκοπος Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας, οὐρανοφάντωρ ὁ Μέγας (330-379 μ.Χ.)
Ὁ Μέγας Βασίλειος περιγράφει τήν κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας τήν περίοδο ἐκείνη τοῦ Ἀρειανισμοῦ ὡς ἑξῆς στην 242η ἐπιστολή του πρός τούς Δυτικούς Ἐπισκόπους : «Τρισκαιδέκατον γάρ ἔτος ἐστίν ἀφ’ οὗ ὁ αἱρετικός ἡμῖν πόλεμος ἐπανέστη, ἐν ᾧ πλείους γεγόνασι ταῖς Ἐκκλησίαις αἱ θλίψεις τῶν μνημονευομένων ἀφ’ οὗ τό Εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ καταγγέλλεται. Ὧν τά καθ’ ἕκαστον διηγεῖσθαι ὑμῖν παραιτούμεθα μή ποτε τό τοῦ λόγου ἡμῶν ἀσθενές τήν ἐνάργειαν τῶν κακῶν ὑπεκλύσῃ· καί ἅμα οὐδέ ἡγούμεθα ὑμᾶς διδασκαλίας προσδεῖσθαι τήν ἀλήθειαν τῶν πραγμάτων πάλαι τῇ φήμῃ δεδιδαγμένους. Κεφάλαιον δέ τοῦ κακοῦ· οἱ λαοί τούς τῶν προσευχῶν καταλιπόντες οἴκους ἐν ταῖς ἐρήμοις συνάγονται· θέαμα ἐλεεινόν, γυναῖκες καί παιδία καί γέροντες καί οἱ ἄλλως ἀσθενεῖς ἐν ὄμβροις λαβροτάτοις καί νιφετοῖς καί ἀνέμοις καί παγετῷ τοῦ χειμῶνος, ὁμοίως δέ καί ἐν θέρει ὑπό τήν φλόγα τήν τοῦ ἡλίου, ἐν τῷ ὑπαίθρῳ ταλαιπωροῦντες. Καί ταῦτα πάσχουσι διά τό τῆς πονηρᾶς ζύμης Ἀρείου γενέσθαι μή καταδέχεσθαι»[1].
Δηλαδή, «Διότι εἶναι δεκατρία ἔτη, ἀφ’ ὅτου κηρύχτηκε ἐναντίον μας ὁ αἱρετικός πόλεμος, κατά τόν ὁποῖο προκλήθηκαν στίς Ἐκκλησίες περισσότερες θλίψεις ἀπ’ ὅσες μνημονεύονται, ἀφ’ ὅτου κηρύσσεται τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ. Παραιτούμαστε ἀπό τό νά σᾶς διηγηθοῦμε λεπτομερῶς τίς θλίψεις αὐτές, μή τυχόν ἡ ἀσθένεια τοῦ λόγου μας παραστήσει μειωμένη τήν ἔνταση τῶν κακῶν. Καί ἐξ ἄλλου δέ νομίζουμε ὅτι ἔχετε ἐσεῖς ἀνάγκη διαφωτίσεως, ἀφοῦ ἔχετε ἀπό καιρό πληροφορηθεῖ τήν ἀλήθεια τῶν πραγμάτων ἐκ τῆς φήμης. Ἐπίτομη πάντως ἔκθεση εἶναι αὐτή˙ οἱ πληθυσμοί, ἀφοῦ ἐγκατέλειψαν τους οἴκους τῶν προσευχῶν, συναθροίζονται στίς ἐρήμους˙ θέαμα ἐλεεινό, γυναῖκες καί παιδιά καί γέροντες καί οἱ καθ’ οἱονδήποτε τρόπο ἀσθενεῖς, ἀπό σφοδρές καταιγίδες καί χιονοθύελλες καί ἀνέμους καί παγερό χειμῶνα, ὁμοίως δέ καί τό καλοκαίρι ἀπό τήν φλόγα τοῦ ἡλίου, νά ταλαιπωροῦνται στό ὕπαιθρο. Καί πάσχουν ὅλ’ αὐτά, γιατί δέν δέχτηκαν νά ἐνωθοῦν μέ τήν πονηρή ζύμη τοῦ Ἀρείου».
Στά δεκατρία χρόνια, ἀναφέρει ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας, τοῦ διωγμοῦ τῆς πίστεως καί τῆς ἐπικρατήσεως τῆς αἱρέσεως τοῦ Ἀρειανισμοῦ, ὑπέστησαν οἱ Ὀρθόδοξοι περισσότερα δεινά ἀπό τήν περίοδο τῶν διωγμῶν. Οἱ αἱρετικοί Ἀρειανοί ἦταν στούς ναούς καί οἱ Ὀρθόδοξοι συνάζονταν στίς ἐρημιές, γιά νά μήν ἐπικοινωνήσουν ἐκκλησιαστικά μέ τούς αἱρετικούς.
Στήν 90ή ἐπιστολή του πρός τούς ἁγιωτάτους ἀδελφούς καί ἐπισκόπους στην Δύση ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας ἀναφέρει : «Γνώριμα δέ τά θλίβοντα ἡμᾶς, κἄν ἡμεῖς μή λέγωμεν. Εἰς πᾶσαν γάρ τήν οἰκουμένην ἐκκέχυται. Καταπεφρόνηται τά τῶν πατέρων δόγματα, ἀποστολικαί παραδόσεις ἐξουθένηνται, νεωτέρων ἀνθρώπων ἐφευρέματα ταῖς Ἐκκλησίαις ἐμπολιτεύεται· τεχνολογοῦσι λοιπόν, οὐ θεολογοῦσιν οἱ ἄνθρωποι· ἡ τοῦ κόσμου σοφία τά πρωτεῖα φέρεται παρωσαμένη τό καύχημα τοῦ σταυροῦ. Ποιμένες ἀπελαύνονται, ἀντεισάγονται δέ λύκοι βαρεῖς διασπῶντες τό ποίμνιον τοῦ Χριστοῦ. Οἶκοι εὐκτήριοι ἔρημοι τῶν ἐκκλησιαζόντων, αἱ ἐρημίαι πλήρεις τῶν ὀδυρομένων. Οἱ πρεσβύτεροι ὀδύρονται, τά παλαιά συγκρίνοντες τοῖς παροῦσιν· οἱ νέοι ἐλεεινότεροι, μή εἰδότες οἵων ἐστέρηνται. Ταῦτα ἱκανά μέν κινῆσαι εἰς συμπάθειαν τούς τήν Χριστοῦ ἀγάπην πεπαιδευμένους, συγκρινόμενος δέ τῇ ἀληθείᾳ τῶν πραγμάτων ὁ λόγος ἀξίας πολύ τῆς αὐτῶν ἀπολείπεται»[2].
Δηλαδή, «Τά δεινά, πού μᾶς θλίβουν, εἶναι γνωστά, ἔστω κι ἄν δέν τά διηγούμαστε ἐμεῖς τώρα, διότι ἀπό καιρό ἔχουν ἀκουστεῖ σ’ ὅλη τήν οἰκουμένη. Τά δόγματα τῶν Πατέρων ἔχουν καταφρονηθεῖ, οἱ ἀποστολικές παραδόσεις ἔχουν ἐξουδενωθεῖ, στίς Ἐκκλησίες ἔχουν ἰσχύ ἐφευρήματα πολυμηχάνων ἀνθρώπων˙ οἱ ἄνθρωποι τώρα πλέον τεχνολογοῦν, δέν θεολογοῦν˙ ἡ σοφία τοῦ κόσμου, ἔχοντας ἀπωθήσει τό καύχημα τοῦ σταυροῦ, κατέχει πλέον τά πρωτεῖα. Οἱ ποιμένες ἐξορίζονται, εἰσάγονται δέ ἀντί αὐτῶν λύκοι βαρεῖς, κατασπῶντας τό ποίμνιο τοῦ Χριστοῦ. Οἱ εὐκτήριοι οἴκοι εἶναι ἐρημωμένοι ἀπό ἐκκλησιαζομένους, οἱ ἐρημιές εἶναι γεμάτες ἀπό ὀδυρομένους. Οἱ πρεσβύτεροι ὀδύρονται, συγκρίνοντας τά παλαιά μέ τά παρόντα˙ οἱ νέοι εἶναι ἐλεεινότεροι, διότι δέν γνωρίζουν ποιά ἀγαθά ἔχουν στερηθεῖ. Αὐτά τά γεγονότα βεβαίως εἶναι ἱκανά νά κινήσουν σέ συμπάθεια ἐκείνους, πού ἔχουν ἐκπαιδευτεῖ στήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Ἀλλά, οἱ λόγοι, συγκρινόμενοι μέ τήν ἀλήθεια τῶν πραγμάτων, ὑπολείπονται πολύ τῆς ἀξίας τους».
Ἐδῶ περιγράφεται πάλι ἡ ἴδια κατάσταση. Οἱ Ἐπίσκοποι, πού τοποθετοῦνται στίς θέσεις τῶν Ὀρθοδόξων ποιμένων, χαρακτηρίζονται ἀπό τόν ἅγιο «λύκοι βαρεῖς». Οἱ Ὀρθόδοξοι δέ, δέν ἐπικοινωνοῦν ἐκκλησιαστικά μέ αὐτούς.
Θά ἀναφέρουμε καί μία τρίτη περιγραφή τοῦ ἁγίου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου ἀπό τήν 92η ἐπιστολή του πρός Ἰταλούς καί Γάλλους ἐπισκόπους, γιά νά κατανοήσουμε τό πῶς οἱ τότε Ὀρθόδοξοι δέν ἐπικοινωνοῦσαν μέ τήν αἵρεση καί τούς αἱρετικούς : «Ἀνατέτραπται μέν τά τῆς εὐσεβείας δόγματα, συγκέχυνται δέ Ἐκκλησίας θεσμοί. Φιλαρχίαι δέ τῶν μή φοβουμένων τόν Κύριον ταῖς προστασίαις ἐπιπηδῶσι καί ἐκ τοῦ προφανοῦς λοιπόν ἆθλον δυσσεβείας ἡ προεδρία πρόκειται, ὥστε ὁ τά χαλεπώτερα βλασφημήσας εἰς ἐπισκοπήν λαοῦ προτιμότερος. Οἴχεται σεμνότης ἱερατική, ἐπιλελοίπασιν οἱ ποιμαίνοντες μετ’ ἐπιστήμης τό ποίμνιον τοῦ Κυρίου, οἰκονομίας πτωχῶν εἰς ἰδίας ἀπολαύσεις καί δώρων διανομάς παραναλισκόντων ἀεί τῶν φιλαρχούντων. Ἠμαύρωται κανόνων ἀκρίβεια, ἐξουσία τοῦ ἁμαρτάνειν πολλή. Οἱ γάρ σπουδαῖς ἀνθρωπίναις παρελθόντες ἐπί τό ἄρχειν ἐν αὐτῷ τούτῳ τῆς σπουδῆς τήν χάριν ἀνταναπληροῦσι τῷ πάντα πρός ἡδονήν ἐνδιδόναι τοῖς ἁμαρτάνουσιν. Ἀπόλωλε κρῖμα δίκαιον, πᾶς τις τῷ θελήματι τῆς καρδίας αὐτοῦ πορεύεται. Ἡ πονηρία ἄμετρος, οἱ λαοί ἀνουθέτητοι, οἱ προεστῶτες ἀπαρρησίαστοι. Δοῦλοι γάρ τῶν δεδωκότων τήν χάριν οἱ δι’ ἀνθρώπων ἑαυτοῖς τήν δυναστείαν κατακτησάμενοι… Ἐπί τούτοις γελῶσιν οἱ ἄπιστοι, σαλεύονται οἱ ὀλιγόπιστοι· ἀμφίβολος ἡ πίστις, ἄγνοια κατακέχυται τῶν ψυχῶν διά τό μιμεῖσθαι τήν ἀλήθειαν τούς δολοῦντας τόν λόγον ἐν κακουργίᾳ. Σιγᾷ μέν γάρ τά τῶν εὐσεβούντων στόματα, ἀνεῖται δέ πᾶσα βλάσφημος γλῶσσα· ἐβεβηλώθη τά ἅγια, φεύγουσι τούς εὐκτηρίους οἴκους οἱ ὑγιαίνοντες τῶν λαῶν ὡς ἀσεβείας διδασκαλεῖα, κατά δέ τάς ἐρημίας πρός τόν ἐν τοῖς οὐρανοῖς Δεσπότην μετά στεναγμῶν καί δακρύων τάς χεῖρας αἴρουσιν. Ἔφθασε δέ πάντως καί μέχρις ὑμῶν τά γινόμενα ἐν ταῖς πλείσταις τῶν πόλεων, ὅτι οἱ λαοί σύν γυναιξί καί παισί καί αὐτοῖς τοῖς πρεσβύταις πρό τῶν τειχῶν ἐκχυθέντες ἐν τῷ ὑπαίθρῳ τελοῦσι τάς προσευχάς, φέροντες πάσας τάς ἐκ τοῦ ἀέρος κακοπαθείας σύν πολλῇ τῇ μακροθυμίᾳ, τήν παρά τοῦ Κυρίου ἀντίληψιν ἀναμένοντες…»[3].
Δηλαδή, «Τῆς εὐσεβείας τά δόγματα ἔχουν ἀνατραπεῖ, τῆς Ἐκκλησίας οἱ θεσμοί ἔχουν συγχυθεῖ. Οἱ δέ φιλοδοξίες ὅσων δέν φοβοῦνται τόν Κύριο εἰσπηδοῦν στά ὑψηλά ἀξιώματα καί τό ἐπισκοπικό ἀξίωμα προτίθεται φανερά ὡς ἆθλο δυσσεβείας, τόσο ὥστε ἐκεῖνος, πού βλασφημεῖ χειρότερα, εἶναι προτιμότερος στήν διαποίμανση τοῦ λαοῦ. Ἔχει φύγει ἡ ἱερατική σεμνότητα, ἔχουν λειψει οἱ ἄνθρωποι, πού ποιμαίνουν τό ποίμνιο τοῦ Κυρίου μέ ἐπιστήμη, διότι οἱ φίλαρχοι πάντοτε τίς χορηγίες γιά τούς πτωχούς τίς δαπανοῦν σέ δικές τους ἀπολαύσεις καί διανομές δώρων. Ἔχει ἀμαυρωθεῖ ἡ ἀκρίβεια τῶν κανόνων, μεγάλη εἶναι ἡ ἐλευθερία πρός τήν ἁμαρτία. Πράγματι, ἐκεῖνοι, πού ἀνῆλθαν στήν ἐξουσία μέ ἀνθρώπινες σκευωρίες, ἀνταποδίδουν τήν χάρη γι’ αὐτές τίς ἐξυπηρετήσεις μέ τό νά ἐπιτρέπουν στούς ἁμαρτάνοντες κάθε ἄνεση γιά τίς ἀπολαύσεις. Ἔχει χαθεῖ ἡ δικαιοκρισία, ὁ καθένας πορεύεται σύμφωνα μέ τό θέλημα τῆς καρδιᾶς του. Ἡ πονηριά εἶναι ἄμετρη, οἱ λαοί μένουν ἀνουθέτητοι, οἱ ἐκκλησιαστικοί ἡγέτες δέν ἔχουν τό θάρρος νά ἐκφραστοῦν. Διότι, αὐτοί, πού ἀπέκτησαν τήν ἐξουσία μέσῳ άνθρώπων, εἶναι δούλοι αὐτῶν, πού τούς ἔδωσαν τήν χάρη. Τώρα μάλιστα μερικοί ἔχουν ἐπινοήσει τήν δῆθεν ὑπεράσπιση τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὡς ὅπλο τοῦ πολέμου ἐναντίον ἀλλήλων, οἱ ὁποῖοι, κρύβοντας τίς δικές τους ἔχθρες, προφασίζονται ὅτι ἐχθρεύονται χάρη τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἄλλοι δέ, θέλοντας ν’ ἀποφύγουν τόν ἔλεγχο γιά αἰσχρές πράξεις, ἐξερεθίζουν τά πλήθη στήν φιλονικεία μεταξύ τους, οὔτως ὥστε μέ τά κοινά κακά νά κρύψουν τά δικά τους. Γι’ αὐτό δέ αὐτός ὁ πόλεμος εἶναι ἄσπονδος, διότι ἐκεῖνοι, πού ἔχουν κάνει πονηρές πράξεις, φοβοῦνται ὅτι ἡ κοινή εἰρήνη θ’ ἀποκαλύψει τίς κρυφές παρανομίες τους. Γι’ αὐτά γελοῦν οἱ ἄπιστοι, σαλεύονται οἱ ὁλιγόπιστοι˙ ἡ πίστη εἶναι ἀμφίβολη, ἡ ἄγνοια καταλαμβάνει τίς ψυχές, διότι αὐτοί, πού ἐγκληματικῶς νοθεύουν τόν λόγο, μιμοῦνται τήν ἀλήθεια. Τά στόματα τῶν εὐσεβῶν σιγοῦν, ἐνῶ κάθε βλάσφημη γλῶσσα εἶναι ἀνοικτή. Βεβηλώθηκαν τά ἅγια, ἀποφεῦγουν τούς εὐκτήριους οἴκους τά πλήθη, πού ἔχουν ὑγιές φρόνημα, ὡς διδασκαλεῖα ἀσεβείας, ὑψώνουν δέ τά χέρια πρός τόν οὐράνιο Δεσπότη στίς ἐρημιές μέ σταναγμούς καί δάκρυα. Ἔφθασαν δέ τά συμβαίνοντα στίς περισσότερες τῶν πόλεων ἕως κι ἐσᾶς, τό ὅτι δηλαδή οἱ λαοί μαζί μέ τίς γυναῖκες καί τά παιδιά, ἀκόμη καί τούς γέροντες, ἔχουν ξεχυθεῖ ἔξω ἀπό τά τείχη καί τελοῦν τίς προσευχές στήν ὕπαιθρο, ὑποφέροντας μέ μακροθυμία ὅλες τίς κακοπάθειες ἀπό τήν κακοκαιρία καί ἀναμένοντας τήν βοήθεια ἀπό τόν Κύριο».
Ὁ Μέγας Βασίλειος, ἐπίσης, στήν πρός Μονάζοντας ἐπιστολή του, ὅπως μᾶς τά μεταφέρει ὁ ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός, λέγει : «Οἵτινες τήν ὑγιᾶ ὀρθόδοξον πίστιν προσποιούμενοι ὁμολογεῖν, κοινωνοῦσι δέ τοῖς ἑτερόφροσι, τούς τοιούτους, εἰ μετά παραγγελίαν μή ἀποστῶσιν, μή μόνον ἀκοινωνήτους ἔχειν, ἀλλά μηδέ ἀδελφούς ὀνομάζειν»[4] . Δηλαδή, «Ὅσους προσποιοῦνται ὅτι ὁμολογοῦν τήν ὑγιῆ ὀρθόδοξη πίστη, κοινωνοῦν, ὅμως, μέ τούς ἑτερόφρονες, αὐτούς, ἐάν, μετά ἀπό συμβουλή, δέν ἀποστοῦν ἀπ’ αὐτούς, ὄχι μόνο νά τούς ἔχετε ὡς ἀκοινώνητους, ἀλλά οὔτε ἀδελφούς νά τούς ὀνομάζετε».
Εἶναι σαφής, λοιπόν, ἡ γραμμή τῶν Ὀρθοδόξων πρός τούς αἱρετικούς Ἐπισκόπους καί κληρικούς μή καταδικασθέντας ὑπό Συνόδου, ἀσχέτως ἂν ἡ συγκεκριμένη αἵρεση εἶχε καταδικασθεῖ ἢ ὄχι. Αὐτό ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἀπομάκρυνση τῶν Ὀρθοδόξων ἀπό κάθε αἵρεση καί κάθε αἱρετικό ἦταν Παράδοση, ἡ ὁποία λειτουργοῦσε, ὄχι μόνο στούς κληρικούς, ἀλλά καί στόν ἁπλό λαό.
Στήν 238ή ἐπιστολή προς τους πρεσβυτέρους τῆς Νικοπόλεως γράφει ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας : «Ἀλλ’ ἐκεῖνος μέν τοῦ παντός ἑαυτοῦ βίου ἐναργέστατον ἐξήνεγκε δεῖγμα ἐκ τῆς νῦν προαιρέσεως, ὅτι οὐδέποτε ἔζη ἐπ’ ἐλπίδι τῶν ἀποκειμένων ἡμῖν ἐπαγγελιῶν παρά τοῦ Κυρίου· ἀλλά εἴ τι αὐτῷ ἐπραγματεύετο τῶν ἀνθρωπίνων καί ρήματα πίστεως καί πλάσμα εὐλαβείας, πάντα πρός τήν τῶν ἐντυγχανόντων ἀπάτην ἐπετηδεύετο. Ὑμᾶς δέ τί καταπονεῖ τό συμβάν; Τί χείρους ἑαυτῶν γεγόνατε παρά τοῦτο; Ἔλειψεν εἷς ἐκ τοῦ πληρώματος ὑμῶν· εἰ δέ καί συναπῆλθέν που ἄλλος εἷς ἤ δεύτερος, ἐλεεινοί τοῦ πτώματος οὗτοι, ὑμῶν δέ τό σῶμα ὁλόκληρόν ἐστι τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι. Καί γάρ καί τό ἀχρειωθέν ἀπερρύη καί οὐκ ἐκολοβώθη τό μένον. Εἰ δέ ἀνιᾷ ὑμᾶς ὅτι τῶν τοίχων ἐξεβλήθητε, ἀλλ’ ἐν σκέπῃ τοῦ Θεοῦ τοῦ οὐρανοῦ αὐλισθήσεσθε καί ὁ ἄγγελος ὁ τῆς Ἐκκλησίας ἔφορος συναπῆλθεν ὑμῖν. Ὥστε κενοῖς τοῖς οἴκοις ἐγκατακλίνονται καθ’ ἑκάστην ἡμέραν, ἐκ τῆς διασπορᾶς τοῦ λαοῦ βαρύ ἑαυτοῖς τό κρῖμα κατασκευάζοντες. Εἰ δέ τις καί κόπος ἐστίν ἐν τῷ πράγματι, πέπεισμαι τῷ Κυρίῳ μή εἰς κενόν ὑμῖν ἀποβήσεσθαι τοῦτο. Ὥστε ὅσῳ ἄν ἐν πλείοσι πειρατηρίοις γένησθε, τοσούτῳ πολυτελέστερον τόν παρά τοῦ δικαίου κριτοῦ μισθόν ἀναμένετε. Μήτε οὖν δυσφορεῖτε τοῖς παροῦσι μήτε ἀποκάμνετε τῇ ἐλπίδι»[5].
Δηλαδή, «Ἀλλά, ἐκεῖνος μέν μέ τήν σημερινή του στάση ἔδωσε σαφέστατο δεῖγμα ὅλου τοῦ βίου του, δεῖγμα δηλαδή τοῦ ὅτι ποτέ δέν ἔζησε μέ τήν ἐλπίδα τῶν ἀποκειμένων γιά ’μᾶς ἐπαγγελιῶν ἀπό τόν Κύριο, ἀλλά τόσο τίς ἀσχολίες του γιά τά ἀνθρώπινα, ὅσο καί τούς λόγους τῆς πίστεως καί τήν εὐσεβοφάνεια, ὅλα τά χρησιμοποιοῦσε γιά τήν ἐξαπάτηση τῶν ὅσων τόν συναντοῦσαν. Ἐσᾶς, ὅμως, γιατί σᾶς θλίβει αὐτό τό συμβάν; Γιατί ἔχετε γίνει χειρότεροι ἀπό τούς ἑαυτούς σας γι’ αὐτό; Ἔλειψε ἕνας ἀπό τό πλήρωμά σας˙ ἐάν, ὅμως, πήγαιναν μαζί του καί ἕνας ἤ δύο ἀκόμη, αὐτοί εἶναι ἐλεεινοί λόγῳ τῆς πτώσεώς τους, ἐνῶ τό δικό σας σῶμα εἶναι μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ ὁλόκληρο˙ διότι καί τό ἀχρειωμένο ἀποσπάστηκε καί αὐτό, πού ἔμεινε, δέν κολοβώθηκε. Ἄν δέ, σᾶς στενοχωρεῖ ὅτι ἐκδιωχθήκατε ἀπό τούς τοίχους (ναούς), ἀλλά θά κατασκηνώσετε μέσα στήν σκέπη τοῦ Θεοῦ τοῦ οὐρανοῦ, καί μαζί σας ἦλθε ὁ ἄγγελος ἐπόπτης τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτό αὐτοί καθημερινῶς κάθονται σέ ἄδειους ναούς καί παρασκευάζουν βαρύ κρίμα γιά τούς ἑαυτούς τους ἀπό τόν διασκορπισμό τοῦ λαοῦ. Ἐάν δέ ἡ περιπέτεια προκαλεῖ καί κάποιον κόπο, ἔχω πεποίθηση στόν Κύριο ὅτι αὐτό δέν θ’ ἀποβεῖ ἀνωφελές γιά σᾶς. Ὥστε, σέ ὅσους περισσότερους πειρασμούς ὑποβάλλεστε, τόσο πολυτερέστερο μισθό ἀναμένετε ἀπό τόν δίκαιο Κριτή. Οὔτε νά δυσφορεῖτε, λοιπόν, γιά τά παρόντα, οὔτε νά ἀπελπίζεστε».
Ἐδῶ ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας μιλᾶ γι’ αὐτούς, πού πρόδωσαν καί ἐπικοινώνησαν ἐκκλησιαστικῶς μέ τούς αἱρετικούς. Αὐτοί, λέγει, ἀπεχώρησαν, ἀλλά τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἔμεινε ἀκέραιο καί ἀνέπαφο. Ἡ ἔκφραση τοῦ ἁγίου «…καί γάρ καί τό ἀχρειωθέν ἀπερρύη καί οὐκ ἐκολοβώθη τό μένον..», δηλαδή «διότι καί τό ἀχρειωμένο ἀποσπάστηκε καί αὐτό, πού ἔμεινε, δέν κολοβώθηκε», εἶναι θαυμασιώτατη καί μοναδική σέ παραστατικότητα, δηλώνει δέ ὅτι, ὅσοι κι ἄν ἀποχωρήσουν διά τῆς αἱρέσεως ἀπό τήν Ὀρθοδοξία, τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ μένει ἀνέπαφο, ἀκέραιο καί ὁλόκληρο. Τό σημαντικό, ὅμως, στήν παροῦσα ἀναφορά τοῦ ἁγίου εἶναι ὅτι, ἐνῶ οἱ αἱρετικοί ἔφυγαν ἀπό τήν Ὀρθοδοξία διά τῆς αἱρέσεως, παρέμειναν στούς ναούς καί μάλιστα μέ τήν βοήθεια τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας τοποθέτησαν δικούς τους Ἐπισκόπους. Τότε οἱ Ὀρθόδοξοι ἀπεχώρησαν ἀπό τούς ναούς καί συνάζονταν στά δάση καί τά βουνά. Ὁ ἄγγελος δέ τῆς Ἐκκλησίας ἔφυγε κι αὐτός ἀπό τούς ναούς, πού κατέχονταν ἀπό τούς αἱρετικούς καί ἦλθε στήν ἔρημο, ἐκεῖ δηλαδή ὅπου συγκεντρώνονταν οἱ Ὀρθόδοξοι.
Καί ἕνα τελευταῖο ἀπό τά πολλά τμήματα τῶν ἐπιστολῶν τοῦ μεγάλου πατρός τῆς Καισαρείας, πού ἀναφέρονται στήν περίπτωση αὐτή, ἀπό τήν 240ή ἐπιστολή του πρός τούς πρεσβυτέρους τῆς Νικοπόλεως : «Μόνον μή ἐξαπατηθῆτε ταῖς ψευδολογίαις αὐτῶν ἐπαγγελομένων ὀρθότητα πίστεως. Χριστέμποροι γάρ οἱ τοιοῦτοι καί οὐ Χριστιανοί, τό ἀεί αὐτοῖς κατά τόν βίον τοῦτον λυσιτελοῦν τοῦ κατ’ ἀλήθειαν ζῆν προτιμῶντες. Ὅτε ἐνόμισαν κτᾶσθαι τήν κενήν ταύτην ἀρχήν, προσέθεντο τοῖς ἐχθροῖς τοῦ Χριστοῦ· ὅτε εἶδον τούς λαούς ἀγριαίνοντας, σχηματίζονται πάλιν τήν ὀρθότητα. Οὐκ οἶδα ἐπίσκοπον μηδέ ἀριθμήσαιμι ἐν ἱερεῦσι Χριστοῦ τόν παρά τῶν βεβήλων χειρῶν ἐπί καταλύσει τῆς πίστεως, εἰς προστασίαν προβεβλημένον. Αὕτη ἐστίν ἡ ἐμή κρίσις. Ὑμεῖς δέ εἴ τινα ἔχετε μεθ’ ἡμῶν μερίδα, ταὐτά ἡμῖν φρονήσετε δηλονότι· εἰ δέ ἐφ’ ἑαυτῶν βουλεύεσθε, τῆς ἰδίας γνώμης ἕκαστός ἐστι κύριος, ἡμεῖς ἀθῷοι ἀπό τοῦ αἵματος τούτου. Ταῦτα δέ ἔγραψα οὐχ ὑμῖν ἀπιστῶν, ἀλλά τό τινων ἀμφίβολον στηρίζων ἐκ τοῦ γνωρίσαι τήν ἐμαυτοῦ γνώμην, ὡς μή προσληφθῆναί τινας εἰς κοινωνίαν μηδέ τῆς χειρός αὐτῶν ἐπιβολήν δεξαμένους, μετά ταῦτα εἰρήνης γενομένης, βιάζεσθαι ἑαυτούς ἐναριθμεῖν τῷ ἱερατικῷ πληρώματι»[6].
Δηλαδή, «Μόνο νά μήν ἐξαπατηθεῖτε ἀπό τίς ψευδολογίες τους, ὅταν ἐπαγγέλλονται τήν ὀρθότητα τῆς πίστεως. Τέτοιοι ἄνθρωποι εἶναι Χριστέμποροι καί ὄχι Χριστιανοί, καθ’ ὅσον προτιμοῦν πάντοτε ἐκεῖνο, πού τούς ὀφελεῖ στόν παρόντα βίο ἀπό τήν ζωή τῆς ἀληθείας. Ὅταν νόμισαν ὅτι ἀπέκτησαν αὐτή τήν μάταιη ἐξουσία, προστέθηκαν στούς ἐχθρούς τοῦ Χριστοῦ˙ ὅταν εἶδαν ν’ ἀγριεύουν οἱ λαοί, πάλι συμμορφώνονται πρός τήν ὀρθότητα. Δέν ἀναγνωρίζω ὡς ἐπίσκοπο, οὔτε θά συγκαταριθμήσω μεταξύ τῶν ἱερέων τοῦ Χριστοῦ αὐτόν, πού προβλήθηκε στήν ἀρχή ἀπό τά βέβηλα χέρια γιά τήν κατάλυση τῆς πίστεως. Αὐτή εἶναι ἡ δική μου κρίση γιά τά πράγματα. Ἐσεῖς, ὅμως, ἄν ἀνήκετε στήν ἴδια μ’ ἐμᾶς μερίδα, εἶναι φανερό ὅτι θά ἔχετε τό ἴδιο φρόνημα˙ ἄν, ὅμως, συμβουλεύεστε μόνο τόν ἑαυτό σας, ὁ καθένας εἶναι κύριος τῆς γνώμης του, ἐμεῖς εἴμαστε ἀθώοι ἀπό τό αἷμα αὐτό. Ἔγραψα δέ αὐτά, ὄχι διότι δέν ἔχω ἐμπιστοσύνη, ἀλλά γιά νά στηρίξω τήν ἀμφιβολία μερικῶν, γνωστοποιώντας τήν δική μου γνώμη, ὥστε νά μήν προσληφθοῦν μερικοί σέ κοινωνία καί, ἀφοῦ δέχτηκαν χειροτονία ἀπό τό χέρι ἐκείνων, ὅταν ἀργότερα πραγματοποιήθηκε ἡ εἰρήνευση, ἐπιχειρήσουν νά ἐπιβάλλουν τήν ἔνταξή τους στό ἱερατικό πλήρωμα».
Ἐδῶ θαυμάσια περιγράφει ὁ ἅγιος τούς αἱρετικούς Ἐπισκόπους, τούς ὀνομάζει δέ Χριστεμπόρους καί μετασχηματιζόμενους ἀναλόγως τῆς διαθέσεως τῶν λαῶν. Ὅλους αὐτούς, δέν τούς θεωρεῖ κἄν Ἐπισκόπους διότι, ὅπως ἀναφέρει, χειροτονήθηκαν «ἐπί καταλύσει τῆς πίστεως», γιά τήν κατάλυση τῆς πίστεως. Ἐδῶ ἐπιπλέον φαίνεται ἡ δολιότητα καί ἡ ὑποκρισία τῶν αἱρετικῶν Ἐπισκόπων, καθώς ἐπίσης καί ἡ θέση τοῦ λαοῦ ὡς φύλακα τῆς πίστεως.
Εἶναι ἀκόμη ἄξιον παρατηρήσεως καί δείχνει τήν ἄκρα αὐστηρότητα τοῦ ἁγίου Βασιλείου τοῦ Μεγάλου στά θέματα τῆς πίστεως, αὐτό τό ὁποῖο ἀναφέρει στό τέλος : «ὡς μή προσληφθῆναί τινας εἰς κοινωνίαν μηδέ τῆς χειρός αὐτῶν ἐπιβολήν δεξαμένους, μετά ταῦτα εἰρήνης γενομένης, βιάζεσθαι ἑαυτούς ἐναριθμεῖν τῷ ἱερατικῷ πληρώματι», δηλαδή «ὥστε νά μήν προσληφθοῦν μερικοί σέ κοινωνία καί, ἀφοῦ δέχτηκαν χειροτονία ἀπό τό χέρι ἐκείνων, ὅταν ἀργότερα πραγματοποιήθηκε ἡ εἰρήνευση, ἐπιχειρήσουν νά ἐπιβάλλουν τήν ἔνταξή τους στό ἱερατικό πλήρωμα».
Ἐδῶ ὁ ἅγιος ἀπαγορεύει νά δεχθοῦν οἱ Ὀρθόδοξοι, ὅταν εἰρηνεύσουν τά πράγματα καί ἐπικρατήσει ἡ Ὀρθοδοξία, καί ὅσους ἐχειροτονήθηκαν ἀπό τούς αἱρετικούς καί κατόπιν μετανοήσουν καί θελήσουν νά προσέλθουν στήν Ὀρθοδοξία μέ τό ἱερατικό τους ἀξίωμα.
2. Ὁ ἐν ἁγίοις πατήρ ἡμῶν Γρηγόριος Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως ὁ Θεολόγος (329-390 μ.Χ.)
Τήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου (4ος αἰ.) ἡ κατάσταση ἦταν πολύ δύσκολη. Ὅλοι οἱ Ναοί τῆς Βασιλεύουσας ἦταν στά χέρια τῶν αἱρετικῶν Ἀρειανῶν. Ὅμως, ὁ ἅγιος Γρηγόριος δέν ἀπελπίστηκε. Μετέτρεψε ἕνα δωμάτιο στό σπίτι, πού τόν φιλοξενοῦσαν, σέ Ναό καί τοῦ ἔδωσε συμβολικό ὄνομα. Ὀνόμασε τόν Ναό «Ἁγία Ἀναστασία», δείγμα ὅτι πίστευε στήν ἀνάσταση τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως[7]. Ἐκεῖ ἐξεφώνησε τούς πέντε Θεολογικούς λόγους τους κατά τῶν Ἀρειανῶν καί ἀπό ’κεῖ ἄρχισε ἡ ἦττα τῶν αἱρετικῶν καί ἡ νίκη τῶν Ὀρθοδόξων.
Ἀπό τόν βίο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου διδασκόμαστε ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι κάτοικοι τῆς Κωνσταντινουπόλεως δέν ἐπικοινωνοῦσαν ἐκκλησιαστικῶς μέ τόν Ἀρειανό Πατριάρχη Δημόφιλο, οὔτε κἄν εἶχαν ναό στήν πρωτεύουσα ὀρθόδοξο, διότι ὅλοι κατέχονταν ἀπό τούς Ἀρειανούς, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἐπικρατήσει μέ τήν βοήθεια τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Εἶναι ἄκρως συγκινητική ἡ περιγραφή, πού κάνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἐνώπιον τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς Β΄ Ἁγίας καί Οἰκουμενικῆς Συνόδου (381), λίγο πρίν τήν ἀναχώρησή του ἀπό ἐκεῖ. Στό σημεῖο τοῦ 42ου ἀποχαιρετιστήριου λόγου του παρουσίᾳ 150 ἐπισκόπων, τόν ὁποῖο παραθέτουμε, περιγράφει πῶς ἦταν τό ὀρθόδοξο ποίμνιο, ὅταν τόν προσεκάλεσαν γιά βοήθεια καί ἐνίσχυση, διότι ἡ Ὀρθοδοξία κινδύνευε νά ἀφανισθεῖ.
«Τοῦτο τό ποίμνιον ἦν ὅτε μικρόν τε καί ἀτελές ἦν, ὅσον ἐπί τοῖς ὁρωμένοις, καί οὐδέ ποίμνιον, ἀλλά ποίμνης τι μικρόν ἴχνος, ἢ λείψανον, ἀσύντακτον, καί ἀνεπίσκοπον, καί ἀόριστον, μήτε νομήν ἐλευθέραν ἔχον, μήτε μάνδρᾳ περιεχόμενον, πλανώμενον ἐν ὄρεσι, καί σπηλαίοις καί ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς, ἄλλο ἀλλαχοῦ διεσπαρμένον τε καί διερριμμένον, ὡς ἕκαστον ἔτυχε σκεπόμενον, ἢ νεμόμενον, καί διακλέπτον ἀγαπητικῶς τήν ἑαυτοῦ σωτηρίαν· οἷον ἐκεῖνο τό ποίμνιον, ὃ λέοντες ἐξῶσαν, ἢ ζάλη διέλυσεν, ἢ σκοτόμαινα διεσκέδασεν· ὃ θρηνοῦσι μέν προφῆται, τοῖς τοῦ Ἰσραήλ ἀπεικάζοντες πάθεσι, παραδεδομένου τοῖς ἔθνεσιν· ἐθρηνήσαμεν δέ καί ἡμεῖς, ἐφ’ ὅσον θρήνων πράττομεν ἄξια. Τῷ ὄντι γάρ καί ἡμεῖς ἐξώσθημεν καί ἀπερρίφημεν, καί ἐπί πᾶν ὄρος καί βουνόν διεσπάρημεν, ὡς ἐν ἐρημίᾳ ποιμένος· καί πονηρός τις χειμών κατέσχε τήν Ἐκκλησίαν, καί δεινοί θῆρες ἐπιπεπτώκασιν, οἱ μηδέ νῦν μετά τήν αἰθρίαν ἡμῶν φειδόμενοι· ἀλλ’ ἀναισχυντοῦντες εἶναι, καί τοῦ καιροῦ δυνατώτεροι· καί σκυθρωπή τις σκοτόμαινα ἐπέλαβε πάντα καί συνεκάλυψε, πολύ τῆς ἐνάτης τῶν Αἰγυπτίων πληγῆς βαρυτέρα, τοῦ ψηλαφητοῦ λέγω σκότους, ὑφ’ οὗ μικροῦ δεῖν μηδέ ἀλλήλους ἰδεῖν ἐδυνήθημεν…»[8].
Δηλαδή, «Αὐτό τό ποίμνιο κάποτε ἦταν μικρό καί ἀτελές, κρινόμενο ἀπό τά φαινόμενα, καί δέν ἦταν κἄν ποίμνιο, ἀλλά μικρό ἴχνος ἤ λείψανο ποιμνίου, ἀσύντακτο, ἀνεπίσκοπο, ἀπερίφρακτο, μή ἔχοντας ἐλεύθερη νομή, οὔτε νά περικλείεται σέ μάνδρα, περιπλανώμενο στά ὄρη, τά σπήλαια καί τίς τρύπες τῆς γῆς, με τά μέλη του διεσπαρμένα καί ἐρριμένα ἄλλα ἐδῶ καί ἄλλα ἐκεῖ, στεγασμένο, βόσκωντας καί ἀρπάζοντας μέ δυσκολία τήν σωτηρία του, ὅπως τύχαινε στον καθένα˙ ὅπως ἐκεῖνο τό ποίμνιο, τό ὁποῖο ἐξώθησαν τά λιοντάρια ἤ διέλυσε ἡ ταραχή ἤ διεσκόρπισε τό σκοτάδι, τό ὁποῖο θρηνοῦν οἱ προφῆτες, παρομοιάζοντάς το μέ τά πάθη τοῦ Ἰσραήλ, πού παραδόθηκε στά ἔθνη˙ θρηνήσαμε δέ κι ἐμεῖς, ὅσο χρόνο πράτταμε ἄξια θρήνων. Διότι, πράγματι κι ἐμεῖς ἐκβληθήκαμε καί ἀπορριφθήκαμε καί διασπαρθήκαμε σέ κάθε ὄρος καί βουνό. Ἔτσι, μέ τήν ἀπουσία τοῦ ποιμένα κατέλαβε τήν Ἐκκλησία φοβερή τρικυμία καί τρομερά θηρία ἔπεσαν καταπάνω της, τά ὁποία οὔτε τώρα μετά τόν αἴθριο καιρό μᾶς λυποῦνται, ἀλλά φιλοδοξῶντας ἀναίσχυντα νά εἶναι καί τοῦ καιροῦ δυνατώτερα˙ καί σκυθρωπό σκοτάδι ἔπεσε σ’ ὅλα καί τά συνεκάλυψε πολύ βαρύτερο ἀπό τήν ἔνατη πληγή τῶν Αἰγυπτίων, τό ψηλαφητό σκοτάδι δηλαδή, λόγῳ τοῦ ὁποίου παραλίγο δέν θά μπορούσαμε νά δοῦμε ὁ ἕνας τόν ἄλλον».
Στήν ὑπέροχη αὐτή περιγραφή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου παρατηροῦμε τά ἑξῆς : Ἡ ὀρθόδοξη ποίμνη ἦταν ἀποδεκατισμένη στόν ἔσχατο βαθμό, ἀσύντακτη καί ἀνεπίσκοπη. Δηλαδή, ὅλος σχεδόν ὁ λαός εἶχε προσχωρήσει στόν Ἀρειανισμό καί οἱ ἐναπομείναντες ὑπερασπιστές τῆς πίστεως ἦταν ἐλάχιστοι καί χωρίς Ἐπίσκοπο. Αὐτοί φυσικά δέν ἀνεγνώριζαν τόν Ἀρειανό Πατριάρχη Δημόφιλο, οὔτε εἶχαν ἐκκλησιαστική ἐπικοινωνία μαζί του, ἀλλά ὑφίσταντο τά δεινά τῆς αἱρέσεως «ὡς ἐν ἐρημίᾳ ποιμένος· καί πονηρός τις χειμών κατέσχε τήν Ἐκκλησίαν, καί δεινοί θῆρες ἐπιπεπτώκασιν», δηλαδή «ἔτσι, μέ τήν ἀπουσία τοῦ ποιμένα κατέλαβε τήν Ἐκκλησία φοβερή τρικυμία καί τρομερά θηρία ἔπεσαν καταπάνω της», ὅπως χαρακτηριστικά ἀναφέρει.
Στον 33ο λόγο του πρὸς Ἀρειανοὺς καὶ εἰς ἑαυτόν, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ἀναφερόμενος στό ὅτι ὁ Θεός βρίσκεται ἐκεῖ, πού ὑπάρχει ἡ ἀληθινή πίστη, καί ὄχι ἐκεῖ, πού ὑπάρχουν οἱ ναοί καί τά ἐξωτερικά γνωρίσματα τῆς Ἐκκλησίας, λέγει : «Ἔχουσιν οὗτοι (οἱ αἱρετικοί) τούς οἴκους ἡμεῖς τόν ἔνοικον οὗτοι τούς ναούς, ἡμεῖς τόν Θεόν· καί τό ναοί γενέσθαι Θεοῦ ζῶντος καί ζῶντες, ἱερεῖα ἔμψυχα, ὁλοκαυτώματα λογικά, θύματα τέλεια, θεοί διά Τρίαδος προσκυνουμένης. Οὗτοι δήμους, ἡμεῖς ἀγγέλους· οὗτοι θράσος, πίστιν ἡμεῖς· οὗτοι τό ἀπειλεῖν, ἡμεῖς τό προσεύχεσθαι· οὗτοι τό βάλλειν, ἡμεῖς τό φέρειν· οὗτοι χρυσόν καί ἄργυρον, ἡμεῖς λόγον κεκαθαρμένον»[9].
Δηλαδή, «Ἔχουν αὐτοί (οἱ αἱρετικοί Ἀρειανοί) τούς οἴκους, ἐμεῖς τόν ἔνοικο˙ αὐτοί τούς ναούς, ἐμεῖς τόν Θεό˙ ἔχουμε μάλιστα τό ὅτι εἴμαστε ναοί τοῦ ζῶντος Θεοῦ καί ζῶντες, ἔμψυχα σφάγια, ὁλοκαυτώματα λογικά, τέλεια θύματα, θεοί διά Τριάδος προσκυνουμένης. Αὐτοί ἔχουν λαό, ἐμεῖς ἀγγέλους˙ αὐτοί θράσος, ἐμεῖς πίστη˙ αὐτοί τήν ἀπειλή, ἐμεῖς τήν προσευχή˙ αὐτοί νά χτυποῦν, ἐμεῖς νά ὑποφέρουμε˙ αὐτοί χρυσό καί ἄργυρο, ἐμεῖς καθαρό λόγο».
Ἀντάξια πράγματι ἡ περιγραφή τῆς θεολόγου γλώσσας, δηλώνει ἀπερίφραστα ὅτι δέν εἶναι τά πράγματα, ὅπως ἐξωτερικά φαίνονται, ἀλλά ὅπως τά ὁριοθέτησαν οἱ Γραφές καί οἱ Πατέρες. Γι’ αὐτό ἐν συνεχείᾳ ἀναφέρει : «Μικρόν μοι τό ποίμνιον; Ἀλλ’ οὐκ ἐπί κρημνῶν φερόμενον. Στενή μοι ἡ μάνδρα, πλήν λύκοις ἀνεπίβατος, πλήν οὐ παραδεχομένη λῃστήν, οὐδέ ὑπερβαινομένη κλέπταις καί ξένοις». Δηλαδή, «Εἶναι μικρό τό ποίμνιό μου; Ἀλλά, δέν ὀδηγεῖται στούς γκρεμούς. Εἶναι στενή ἡ μάνδρα, ἀλλά εἶναι ἀπλησίαστη ἀπό λύκους, ἀπείρακτη ἀπό ληστή, ἄβατη ἀπό κλέφτες καί ξένους».
Τό ποίμνιο αὐτό, λοιπόν, τῶν Ὀρθοδόξων ἦτο ξεχωρισμένο ἀπό τό αἱρετικό καί πολυάριθμο καί εἶχε ὅλα τά χαρακτηριστικά τῆς Ἐκκλησίας, μολονότι δέν εἶχε κανένα ἐξωτερικό της γνώρισμα. Τό θαυμαστό εἶναι ὅτι, καί πρίν ἔλθει ὁ ἅγιος Γρηγόριος στήν Κωνσταντινουπολι, οἱ Ὀρθόδοξοι τηροῦσαν αὐτήν τήν στάση τῆς ἀποτειχίσεως ἀπό τόν αἱρετικό Πατριάρχη, πρᾶγμα τό ὁποῖο δεικνύει ὅτι αὐτό ἦταν Παράδοση στήν Ἐκκλησία. Τό σημαντικό στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι ὅτι ὁ ἅγιος θεωρεῖ ποίμνιο Ὀρθόδοξο μόνο τούς ἀποτειχισμένους ἀπό τόν αἱρετικό Πατριάρχη Δημόφιλο, τούς δεδιωγμένους, διασκορπισμένους καί ἀνεπισκόπους, χωρίς κἄν νά συγκαταριθμεῖ στούς Ὀρθοδόξους ὅσους ἀκολουθοῦσαν τόν αἱρετικό Πατριάρχη, παρ’ ὅλο πού ἐνδεχομένως νά διαμαρτύρονταν προφορικῶς ἤ γραπτῶς ἤ ἀκολουθοῦσαν ἀπό φόβο, ἀλλά εἶχαν ὀρθόδοξο φρόνημα, ἤ ἀκολουθοῦσαν, ἀναμένοντας τήν ἀπόφαση τῆς Συνόδου.
Ἡ διδασκαλία στό θέμα αὐτό τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου εἶναι σαφής καί συνοψίζεται στόν 6ο λόγο του, εἰρηνικό πρῶτο, ὡς ἑξῆς : «καί τῆς μέν ἔχθρας οὐκ ἐπῃνέσαμεν, τοῦ ζήλου δέ ἀπεδεξάμεθα· κρείσσων γάρ ἐμπαθοῦς ὁμονοίας ἡ ὑπέρ εὐσεβείας διάστασις»[10]. Δηλαδή, «καί δέν ἐπαινέσαμε μέν τήν ἔχθρα, ἀλλά ἀποδεχτήκαμε τόν ζῆλο τους. Διότι, ἡ διάσταση χάριν τῆς εὐσεβείας εἶναι καλύτερη ἀπό μιά ὁμόνοια πλήρη παθῶν».
Δηλαδή ὁ Θεός βρίσκεται ἐκεῖ, ὅπου συνάζονταν οἱ Ὀρθόδοξοι, στήν ὕπαιθρο, ἔστω κι ἄν αὐτοί ἦταν ἐλάχιστοι, καί ὄχι στούς πολυτελεῖς ναούς, πού ὑπῆρχε ἡ αἵρεση. Ἐπίσης, γιά νά διατηρηθεῖ ἡ ἀληθινή πίστη πρέπει νά ὑπάρξει ἡ «ὑπέρ εὐσεβείας διάστασις», δηλαδή ἡ ἐκκλησιαστική ἀποτείχιση ἀπό τούς αἱρετικῶς φρονοῦντας καί πράττοντας.
Ἀναφέρει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στήν 41η ἐπιστολή του πρός τούς κατοίκους τῆς Καισαρείας τά ἑξῆς : «Λύχνος δέ τῆς Ἐκκλησίας ἐπίσκοπος, ὃ δῆλον ὑμῖν κἂν αὐτοί μή γράφωμεν. Ἀνάγκη τοίνυν, ὥσπερ ἐκείνου καθαρῶς μέν ἔχοντος ὀρθῶς ἄγεσθαι καί τό σῶμα, μή καθαροῦ δέ τυγχάνοντος, οὐκ ὀρθῶς· οὕτω καί τῷ προστάτῃ τῆς Ἐκκλησίας ὁποτέρως ἂν ἔχῃ, πάντως ἢ συνδιακινδυνεύειν ἢ συνδιασώζεσθαι»[11]. Δηλαδή, «Λυχνάρι τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ὁ ἐπίσκοπος, πού σᾶς εἶναι ὁλοφάνερο καί ἄς μην σᾶς τό γράφω. Εἶναι, λοιπόν, ἀνάγκη, ὅπως τό σῶμα ὁδηγεῖται ὀρθά, ὅταν τό μάτι εἶναι καθαρό, ἐνῶ, ὅταν δέν εἶναι αὐτό καθαρό, δέν ὁδηγεῖται ἐκεῖνο ὀρθά, ἔτσι καί ἡ Ἐκκλησία νά κινδυνεύει ἤ νά διασώζεται μαζί μέ τόν προϊστάμενό της, ἀνάλογα μέ τήν κατάσταση στήν ὁποία βρίκσετια αὐτός».
Ἐδῶ ὁ Ἐπίσκοπος ὀνομάζεται «προστάτης τῆς Ἐκκλησίας», δηλαδή προϊστάμενος, καί ἀπό τήν κατάστασή του ἤ θά διασωθεῖ τό ποίμνιο ἤ θά κινδυνεύσει, ἀκολουθῶντας τον, νά χαθεῖ.
Ἐπίσης, στόν 21ο ἐγκωμιαστικό λόγο του γιά τόν ἅγιο Ἀθανάσιο τόν Μεγάλο ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἀναφέρει : «Οὕτω μέν οὖν καί διά ταῦτα, ψήφῳ τοῦ λαοῦ παντός, οὐ κατά τόν ὕστερον νικήσαντα πονηρόν τύπον, οὐδέ φονικῶς τε καί τυραννικῶς, ἀλλ’ ἀποστολικῶς τε καί πνευματικῶς, ἐπί τόν Μάρκου θρόνον ἀνάγεται, οὐχ ἧττον τῆς εὐσεβείας, ἢ τῆς προεδρίας διάδοχος· τῇ μέν γάρ πολλοστός ἀπ’ ἐκείνου, τῇ δέ εὐθύς μετ’ ἐκεῖνον εὑρίσκεται· ἣν δή καί κυρίως ὑποληπτέον διαδοχήν. Τό μέν γάρ ὁμόγνωμον καί ὁμόθρονον, τό δέ ἀντίδοξον καί ἀντίθρονον· καί ἡ μέν προσηγορίαν, ἡ δέ ἀλήθειαν ἔχει διαδοχῆς. Οὐ γάρ ὁ βιασάμενος, ἀλλ’ ὁ βιασθείς διάδοχος· οὐδέ ὁ παρανομήσας, ἀλλ’ ὁ προβληθείς ἐννόμως· οὐδέ ὁ τἀναντία δοξάζων, ἀλλ’ ὁ τῆς αὐτῆς πίστεως· εἰ μή οὕτω τις λέγοι διάδοχον, ὡς νόσον ὑγιείας, καί φωτός σκότος, καί ζάλην γαλήνης, καί συνέσεως ἔκστασιν»[12].
Δηλαδή, «Ἔτσι, λοιπόν, καί γι’ αὐτά ὅλα, μέ τήν ἀπόφαση ὅλου τοῦ λαοῦ, ὄχι σύμφωνα μέ τόν πονηρό τύπο, πού ἐπεκράτησε ἀργότερα, οὔτε ἐγκληματικά καί τυραννικά, ἀλλά ἀποστολικά καί πνευματικά, ἀνεβαίνει στόν θρόνο τοῦ Μάρκου, διάδοχος ὅμοιος τῆς εὐσεβείας καί τοῦ ἀξιώματος ἐκείνου. Καί ἄν ἦλθε ἔπειτα ἀπό πολλούς ἄλλους νά τόν διαδεχθεῖ στό ἀξίωμα, στήν εὐσέβεια ἦταν ἀμέσως ἔπειτα ἀπ’ αὐτόν. Καί αὐτή βέβαια εἶναι ἡ κατ’ ἐξοχήν διαδοχή. Ἡ ταυτότητα γνώμης εἶναι καί ταυτότητα θρόνου, ἐνῶ ἡ διαφορά γνώμης εἶναι ἡ διαφορά θρόνου. Ἡ μία εἶναι κατ’ ὄνομα, ἐνῶ ἡ ἄλλη, ἀληθινή διαδοχή. Καί διάδοχος δέν εἶναι αὐτός, πού ἀνάγκασε νά τόν δεχθοῦν, ἀλλά ἐκεῖνος, πού ἀναγκάστηκε νά δεχθεῖ. Δέν εἶναι νόμιμος αὐτός, πού παρανόμησε, ἀλλά αὐτός, πού προβλήθηκε ἔννομα˙ οὔτε αὐτός, πού φρονεῖ ἀντίθετα, ἀλλά ὅποιος ἔχει τήν ἴδια πίστη. Ἄν δέν ἐννοεῖ κανείς ἔτσι τήν διαδοχή, τότε ἔχουμε διαδοχή τῆς ὑγείας ἀπό τήν ἀσθένεια, τοῦ φωτός ἀπό τό σκοτάδι, τῆς γαλήνης ἀπό τήν ζάλη, τῆς φρονήσεως ἀπό τήν παραφροσύνη».
Ἐδῶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος χαρακτηρίζει πονηρή τήν μέθοδο ἐκλογῆς τῶν Ἐπισκόπων χωρίς τήν ψῆφο τοῦ λαοῦ καί διδάσκει ὅτι ὁ ἐκλεγείς Ἐπίσκοπος πρέπει νά εἶναι διάδοχος τῆς εὐσεβείας γιά νά εἶναι διάδοχος καί τοῦ θρόνου. Αὐτή εἶναι λέγει ἡ πραγματική διαδοχή, ἐνῶ ἡ ἄλλη (ὅταν δηλαδή λείπει ἡ εὐσέβεια) εἶναι κατ’ ὄνομα, ὁ δέ Ἐπίσκοπος, πού δέν ἔχει εὐσεβῆ πίστη, δέν ἔχει τόν πραγματικό θρόνο, ἀλλά τόν ἀντίθρονο. Γι’ αὐτό ἀναφέρει ὁ ἅγιος ὅτι ὁ πραγματικός διάδοχος στόν θρόνο εἶναι, ὄχι «ὁ τἀναντία δοξάζων, ἀλλ’ ὁ τῆς αὐτῆς πίστεως», δηλαδή «αὐτός, πού φρονεῖ ἀντίθετα, ἀλλά ὅποιος ἔχει τήν ἴδια πίστη».
3. Ὁ ἐν ἁγίοις πατήρ ἡμῶνἸωάννης Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως ὁ Χρυσόστομος (354-407 μ.Χ.)
Στήν ἑρμηνεία τοῦ χωρίου ἀπό τήν πρός Ἑβραίους ἐπιστολή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου : «πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καί ὑπείκετε…»[13], δηλαδή «νά πείθεστε καί νά ὑποτάσσεστε μέ προθυμία, χωρίς δισταγμούς καί δυσφορίες, στούς πνευματικούς προϊσταμένους σας», ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἀναφέρει : «Κακόν μέν ἡ ἀναρχία πανταχοῦ, καί πολλῶν ὑπόθεσις συμφορῶν, καί ἀρχή ἀταξίας καί συγχύσεως· μάλιστα δέ ἐν Ἐκκλησίᾳ τοσοῦτον ἐπισφαλεστέρα ἐστίν, ὅσον καί τό τῆς ἀρχῆς μεῖζον καί ὑψηλότερον… κρεῖττον γάρ ὑπό μηδενός ἄγεσθαι ἢ ὑπό κακοῦ ἄγεσθαι. Ὁ μέν γάρ πολλάκις μέν ἐσώθη, πολλάκις δέ ἐκινδύνευσεν· οὗτος δέ πάντως κινδυνεύσει, εἰς βάραθρα ἀγόμενος. Πῶς οὖν ὁ Παῦλός φησι· Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν, καί ὑπείκετε; Ἀνωτέρω εἰπών, Ὧν ἀναθεωροῦντες τήν ἔκβασιν τῆς ἀναστροφῆς μιμεῖσθε τήν πίστιν, τότε εἶπε, Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν, καί ὑπείκετε. Τί οὖν, φησίν, ὅταν πονηρός ᾖ, καί μή πειθώμεθα; Πονηρός, πῶς λέγεις; εἰ μέν πίστεως ἕνεκεν, φεῦγε αὐτόν καί παραίτησαι, μή μόνον ἂν ἄνθρωπος ᾖ, ἀλλά κἂν ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ κατιών· εἰ δέ βίου ἕνεκεν, μή περιεργάζου. Καί τοῦτο οὐκ οἴκοθεν λέγω τό ὑπόδειγμα, ἀλλ’ ἀπό τῆς θείας Γραφῆς…»[14].
Δηλαδή, «Ἡ ἀναρχία εἶναι παντοῦ κακό καί αἰτία πολλῶν συμφορῶν καί ἀρχή τῆς ἀταξίας καί τῆς συγχύσεως˙ κυρίως, ὅμως, στήν Ἐκκλησία εἶναι πάρα πολύ ἐπικίνδυνη, διότι καί ἡ ἐξουσία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι μεγαλύτερη καί ὑψηλότερη… διότι εἶναι προτιμότερο νά μήν διοικεῖσαι ἀπό κανένα, παρά νά διοικεῖσαι ἀπό κακό ἄρχοντα. Διότι, αὐτός πολλές φορές σώθηκε, ἀλλά πολλές φορές καί κινδύνευσε˙ ἐνῶ ὁ ἄλλος ὁπωσδήποτε θά κινδυνεύσει, ὁδηγούμενος στά βάραθρα. Πῶς, λοιπόν, ὁ Παῦλος λέγει «νά ὑπακοῦτε καί νά ὑποτάσσεστε στούς προϊσταμένους σας»; Ἀφοῦ εἶπε προηγουμένως «νά ἀναλογίζεστε τήν ὅλη πορεία τῆς ζωῆς τους καί νά μιμεῖστε τήν πίστη τους», κατόπιν πρόσθεσε «νά ὑπακοῦτε καί νά ὑποτάσσεστε στούς προϊσταμένους σας». Τί, λοιπόν, θά συμβεῖ, λέγει, ὅταν εἶναι κακός καί δέν τόν ὑπακοῦμε; Κακός, πῶς τό ἐννοεῖς; Ἐάν εἶναι τέτοιος ἐξ αἰτίας τῆς πίστεως, ἀπόφευγέ τον καί ἀπομακρύνσου ἀπ’ αὐτόν, ὄχι μόνο ἄν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά κι ἄν ἀκόμη εἶναι ἄγγελος, πού κατέβηκε ἀπό τόν οὐρανό˙ ἐάν, ὅμως, εἶναι κακός ὡς πρός τήν ἰδιωτική του ζωή, μήν ἀσχολεῖσαι μ’ αὐτήν. Κι αὐτό δέν τό λέγω ἐγώ, ἀλλά τό παίρνω ἀπό τήν θεία Γραφή…».
Πολύ ὡραῖα ἐδῶ ὁ ἅγιος ξεκαθαρίζει τά πράγματα, ἀναφέροντας καί θαυμάσια παραδείγματα. Ἡ διδασκαλία του συνοψίζεται στό ὅτι «εἰ μέν πίστεως ἕνεκεν (ἐάν δηλαδή ὁ προεστώς ἔχει αἱρετική πίστη) φεῦγε αὐτόν καί παραίτησαι, μή μόνον ἄν ἄνθρωπος ᾖ, ἀλλά κἄν ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ κατιών· εἰ δέ βίου ἕνεκεν μή περιεργάζου», δηλαδή «ἀπόφευγέ τον καί ἀπομακρύνσου ἀπ’ αὐτόν, ὄχι μόνο ἄν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά κι ἄν ἀκόμη εἶναι ἄγγελος, πού κατέβηκε ἀπό τόν οὐρανό˙ ἐάν, ὅμως, εἶναι κακός ὡς πρός τήν ἰδιωτική του ζωή, μήν ἀσχολεῖσαι μ’ αὐτήν».
Λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ἑρμηνεύοντας τήν Β΄ πρός Τιμόθεον ἐπιστολή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί ἐξηγῶντας πῶς ὁ Θεός ἐνεργεῖ καί ἁγιάζει τά μυστήρια, τά ὁποῖα τελοῦνται ἀπό ἀναξίους ἱερεῖς. «Τί οὖν; φησί· πάντας ὁ Θεός χειροτονεῖ, καί τούς ἀναξίους; Πάντας μέν ὁ Θεός οὐ χειροτονεῖ, διά πάντων δέ αὐτός ἐνεργεῖ, εἰ καί αὐτοί εἶεν ἀνάξιοι, διά τό σωθῆναι τόν λαόν… Ἐπεί εἰ μέλλοιμεν τούς βίους ἐρευνᾷν τῶν ἀρχόντων, αὐτοί μέλλομεν εἶναι χειροτονηταί τῶν διδασκάλων, καί τά ἄνω κάτω γίνεται, ἄνω οἱ πόδες, καί κάτω ἡ κεφαλή…. Ἕκαστος τά ἑαυτοῦ μεριμνάτω. Εἰ μέν γάρ δόγμα ἔχει διεστραμμένον, κἂν ἄγγελος ᾖ, μή πείθου· εἰ δέ ὀρθά διδάσκει, μή τῷ βίῳ πρόσεχε, ἀλλά τοῖς ρήμασιν. Ἔχεις Παῦλον καί δι’ ἔργων καί διά λόγων ρυθμίζοντά σε πρός τό δέον. Ἀλλ’ οὐ δίδωσι πένησι, φησίν, οὐδέ καλῶς διοικεῖ. Πόθεν σοι τοῦτο δῆλον; Πρίν ἢ μάθῃς, μή μέμψῃ, φοβήθητι τάς εὐθύνας. Πολλά ἀπό ὑπονοίας κρίνεται… Εἰ δέ κατέμαθες καί ἐξήτασας καί εἶδες, ἀνάμενε τόν κριτήν· μή προαρπάσῃς τοῦ Χριστοῦ τήν τάξιν· ἐκείνου ταῦτά ἐστιν ἐξετάζειν, οὐ σοῦ· σύ δοῦλος εἶ ἔσχατος, οὐ δεσπότης· σύ πρόβατον εἶ· μή τοίνυν περιεργάζου τόν ποιμένα, ἵνα μή καί ἐφ’ οἷς ἐκείνου κατηγορεῖς, εὐθύνας δῷς»[15] .
Δηλαδή, «Τί, λοιπόν; Λέγει˙ Ὅλους ὁ Θεός τούς χειροτονεῖ καί τούς ἀναξίους; Ὅλους βέβαια δέν τούς χειροτονεῖ ὁ Θεός, μέσῳ ὅλων, ὅμως, Αὐτός ἐνεργεῖ, κι ἄν ἀκόμη συμβαίνει νά εἶναι ἀνάξιοι, γιά νά σωθεῖ ὁ λαός… Γιατί, ἄν πρόκειται νά ἐρευνοῦμε τήν ζωή τῶν προϊσταμένων, τότε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι θά χειροτονήσουμε τούς δασκάλους, καί ὅλα θά γίνουν ἄνω κάτω, τά πόδια θά βρεθοῦν πάνω καί τό κεφάλι κάτω… Ὁ καθένας ἄς μεριμνᾶ γιά τά δικά του. Ἄν ἔχει, ὅμως, δόγμα διεστραμμένο, κι ἄν ἀκόμη εἶναι ἄγγελος, μήν ὑπακοῦς σ’ αὐτόν˙ ἄν διδάσκει ὀρθά, μήν κοιτᾶς τήν ζωή του, ἀλλά τά λόγια του. Ἔχεις τόν Παῦλο, πού σέ καθοδηγεῖ πρός τό σωστό καί μέ τά λόγια καί μέ τά ἔργα. Ἀλλά, λέγει, δέν δίνει στούς πτωχούς καί οὔτε διοικεῖ καλά. Ἀπό ποῦ τό ἀντιλήφθηκες αὐτό; Πρίν μάθεις, μήν κατηγορεῖς˙ νά φοβᾶσαι τίς εὐθυνες. Πολλές κρίσεις γίνονται μέ βάσει τήν ὑποψία… Ἄν, ὅμως, ἔμαθες καί ἐξέτασες καί εἶδες, περίμενε τόν Κριτή˙ μήν προαρπάξεις τήν θέση τοῦ Χριστοῦ. Ἐκείνου ἔργο εἶναι νά ἐξετάζει αὐτά, ὄχι δικό σου. Ἐσύ εἶσαι ἔσχατος δοῦλος, ὄχι Δεσπότης. Ἐσύ εἶσαι πρόβατο˙ μήν ἐξετάζεις τόν ποιμενα, γιά νά μήν δώσεις λόγο καί γι’ αὐτά, γιά τά ὁποῖα κατηγορεῖς ἐκεῖνον».
Ἐδῶ μέ σαφήνεια ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐξηγεῖ ὅτι μόνο γιά τά θέματα τῆς πίστεως ἐλέγχουμε τόν προεστῶτα, ἐνῶ ὅλα τά ἄλλα τά ἀφήνουμε στήν κρίση τοῦ Θεοῦ. Χαρακτηριστικά καί στό σημεῖο αὐτό ἀναφέρει : «εἰ μέν γάρ δόγμα ἔχει διεστραμμένον, κἄν ἄγγελος ᾖ, μή πείθου», δηλαδή,«ἄν ἔχει, ὅμως, δόγμα διεστραμμένο, κι ἄν ἀκόμη εἶναι ἄγγελος, μήν ὑπακοῦς σ’ αὐτόν».
Στήν ἑρμηνεία τοῦ ΡΜΓ΄(143ου) ψαλμοῦ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος μᾶς δίνει παραστατικά τό μέτρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας στά θέματα τῆς πίστεως. Λέγει τά ἑξῆς : «Ὅταν οὖν εὐποιεῖν δέῃ, πᾶς ἄνθρωπός σοι ἐγγύς ἔστω· ὅταν δέ ὁ τῆς ἀληθείας γυμνάζηται λόγος, ἐπιγίνωσκε τόν οἰκεῖον καί τόν ἀλλότριον. Κἂν ἀδελφόν ἔχῃς ὁμοπάτριον καί ὁμομήτριον, καί μή κοινωνήσῃ σοι κατά τόν τῆς ἀληθείας νόμον, ἔστω σοι τοῦ Σκύθου βαρβαρικώτερος· κἂν Σκύθης, κἂν Σαυρομάτης ᾖ, τῶν δογμάτων δέ εἰδῇ τήν ἀκρίβειαν, καί πιστεύῃ τοῦτο ὃ καί αὐτός σύ, αὐτοῦ τοῦ τάς αὐτάς ὠδῖνας σοί λύσαντος οἰκειότερος ἔστω καί ἐγγύτερος· καί τόν βάρβαρον καί τόν οὐ τοιοῦτον ἐντεῦθεν διακρίνωμεν, μή ἀπό τῆς γλώττης, μηδέ ἀπό τοῦ γένους, ἀλλ’ ἀπό τῆς γνώμης καί τῆς ψυχῆς. Τοῦτο γάρ μάλιστα ἄνθρωπος, ὅταν δογμάτων ἀκρίβειαν ἔχῃ καί πολιτείαν φιλόσοφον…»[16].
Δηλαδή, «Ὅταν δηλαδή χρειάζεται νά εὐεργετήσεις, ὁ κάθε ἄνθρωπος εἶναι πλησίον σου˙ ὅταν, ὅμως, προκύπτει θέμα σχετικό μέ τήν ἀλήθεια, ξεχώριζε τόν δικό σου ἀπό τόν ξένο. Κι ἄν ἀκόμη ἔχεις ἀδελφό ἀπό τόν ἴδιο πατέρα καί τήν ἴδια μητέρα καί δέν συμφωνεῖ μαζί σου στό θέμα τῆς ἀληθείας, θεώρησέ τον πιό βάρβαρο καί ἀπό τόν Σκύθη˙ ἄν, ὅμως, εἶναι Σκύθης ἤ Σαυρομάτης, ἀλλά γνωρίζει τήν ἀκρίβεια τῶν δογμάτων καί πιστεύει αὐτό, πού πιστεύεις κι ἐσύ ὁ ἴδιος, αὐτός ἄς εἶναι πιό δικός σου καί πιό πλησιέστερος ἀπό ἐκεῖνον˙ καί τόν βάρβαρο καί τόν μή βάρβαρο ἀπό ἐδῶ νά τόν διακρίνουμε, ὄχι ἀπό τήν γλῶσσα, οὔτε ἀπό τό γένος, ἀλλ’ ἀπό τήν γνώμη καί τήν ψυχή του. Διότι, αὐτό πρό πάντων εἶναι ἄνθρωπος, ὅταν φυλάσσει τήν ἀκρίβεια τῶν δογμάτων καί ἔχει εὐσεβῆ ζωή…»
Kαί σ’ αὐτό τό σημεῖο μέ πολύ σαφήνεια ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ξεχωρίζει τήν ἐκκλησιαστική κοινωνία μέ τήν ὁποιαδήποτε ἄλλη βοήθεια καί συμπαράσταση. Τά παραδείγματα, πού ἀναφέρει, τῶν βαρβάρων καί πολεμικῶν λαῶν, δείχνουν καθαρά ὅτι ἡ ἀληθινή πίστη μᾶς ἑνώνει μέ τόν πλέον βάρβαρο καί ἀπολίτιστο, ἐνῶ ἡ πλάνη καί ἡ αἵρεση καί τόν πλέον οἰκεῖο τόν καθιστᾶ ἐκκλησιαστικά τόν μεγαλύτερο ξένο καί ἐχθρό.
Παρ’ ὅτι λοιπόν, ὅπως βλέπουμε, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος διδάσκει σαφῶς τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τούς αἱρετικά φρονοῦντες προεστῶτες, ἄν ἐξετάσουμε τήν στάση του καί τήν διδασκαλία του κατά τήν περίοδο τῆς ἐξορίας του, θά διαπιστώσουμε ἀβίαστα ὅτι ὑπερέβη ὅλους τούς ἄλλους ἁγίους στό θέμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐπικοινωνίας μέ τόν Ἐπίσκοπο, διότι κατά τήν περίοδο τῆς ἐξορίας του δίδασκε σαφῶς καί ἀπροκάλυπτα τήν ἐκκλησιαστική ἀποτείχιση ἀπό τούς Ἐπισκόπους, ὄχι μόνο γιά θέματα πίστεως, ἀλλά καί διά θέματα δικαιοσύνης. Αὐτός δηλαδή, ὁ ὁποῖος ἔλεγε ὅτι τό σχίσμα δέν τό συγχωρεῖ οὔτε τό αἷμα τοῦ μαρτυρίου, προέτρεπε, ἐνεθάρρυνε καί ἐγκωμίαζε ὅσους διέκοψαν τήν ἐκκλησιαστική κοινωνία μέ τούς διαδόχους του Ἀρσάκιο καί Ἀττικό καί ὅσους ἐπικοινωνοῦσαν μ’ αὐτούς καί μάλιστα ὑφιστάμενοι διωγμούς, κινδύνους καί μαρτύρια. Ὅλοι αὐτοί δέ «οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης» (ὄχι πίστεως), κληρικοί καί λαϊκοί, παρέτειναν τό ὑποτιθέμενο «σχίσμα», μέ τήν ἀποτείχιση ἀπό τόν Πατριάρχη καί τούς κοινωνοῦντες μ’ αὐτόν, μέχρι τῆς ἐπαναφορᾶς τῶν λειψάνων του ἀπό τά Κόμανα στήν Κωνσταντινουπολη ἐπί Πατριάρχου Πρόκλου, δηλαδή διάστημα περισσότερο ἀπό τριάντα χρόνια.
Κατ’ ἀρχήν, ἄς ἀναφέρουμε ἕνα θαυμάσιο κείμενο ἀπό ἐπιστολή τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου πρός τόν ἐξόριστο Ἐπίσκοπο Κυριακό. Ὁ Κυριακός, μετά τήν ἐξορία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, δέν ἤθελε νά ἐπικοινωνήσει ἐκκλησιαστικά μέ τόν διάδοχό του Ἀρσάκιο καί γι’ αὐτό ἐξορίστηκε. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης μέ ἐπιστολές του τόν παρηγορεῖ καί τόν ἐνισχύει, γιά νά ὑπομείνει τά δεινά τῆς ἐξορίας, ἐνῶ δέν ἀφήνει οὔτε ἴχνος ὑποψίας ὅτι ὁ Κυριακός δέν ἔπραξε σωστά. Ἀπεναντίας δέ ἀναφέρει ὅτι ὅλα αὐτά, πού ὑποφέρει, θά γίνουν αἰτία νά ἀποκομίσει πολύ μισθό ἀπό τόν Θεό.
Στήν 125η ἐπιστολή πρός τον ἐπίσκοπο Κυριακό, εὑρισκόμενον κι αὐτόν στήν ἐξορία, ἀναφέρει τά ἑξῆς : «Ἤκουσα γάρ κἀγώ περί τοῦ λήρου ἐκείνου τοῦ Ἀρσακίου, ὃν ἐκάθισεν ἡ βασίλισσα ἐν τῷ θρόνῳ, ὅτι ἔθλιψε τούς ἀδελφούς καί τάς παρθένους μή θέλοντας αὐτῷ κοινωνῆσαι. Πολλοί δέ αὐτῶν δι’ ἐμέ καί ἐν φυλακῇ ἀπέθανον. Ὁ γάρ προβατόσχημος ἐκεῖνος λύκος, ὁ σχῆμα μέν ἔχων ἐπισκόπου, μοιχός δέ ὑπάρχων – ὡς γάρ ἡ γυνή μοιχαλίς χρηματίζει ἡ ζῶντος τοῦ ἀνδρός ἑτέρῳ συναφθεῖσα οὕτω καί οὗτος μοιχός ἐστιν – οὐ σαρκός, ἀλλά πνεύματος· ζῶντος γάρ ἐμοῦ ἥρπασέ μου τόν θρόνον τῆς ἐκκλησίας»[17].
Δηλαδή, «Γιατί ἄκουσα κι ἐγώ γιά ἐκεῖνον τόν φλύαρο Ἀρσάκιο, τόν ὁποῖο ἐγκατέστησε στόν θρόνο ἡ βασίλισσα (Εὐδοξία), ὅτι πίεσε ὅλους τούς ἀδελφούς, πού δέν ἤθελαν νά ἔχουν κοινωνία μαζί του. Μάλιστα πολλοί ἀπ’ αὐτούς γιά μένα πέθαναν καί στήν φυλακή. Γιατί ἐκεῖνος ὁ προβατόσχημος λύκος ἔχει βέβαια σχῆμα ἐπισκόπου, ἀλλά εἶναι μοιχός˙ γιατί, ὅπως ἡ γυναῖκα χαρακτηρίζεται μοιχαλίδα, ὅταν, ἐνῶ ζεῖ ὁ ἄνδρας της, συνάπτει σχέσεις μέ ἄλλον ἄνδρα, ἔτσι κι αὐτός εἶναι μοιχός, ὄχι σαρκικός, ἀλλά πνευματικός, διότι, ἐνῶ ἐγῶ ζῶ, μοῦ ἅρπαξε τόν θρόνο τῆς Ἐκκλησίας».
Ἐδῶ ὁ ἅγιος ἀναφέρει ὅτι ὁ Πατριάρχης Ἀρσάκιος ἐξόρισε καί ὑπέβαλε σέ θλίψεις καί ταλαιπωρίες ὅσους κληρικούς δέν ἤθελαν νά ἐπικοινωνήσουν ἐκκλησιαστικά μαζί του. Πολλοί μάλιστα, λέγει, ὅτι πέθαναν στήν φυλακή, ἐξαιτίας τῆς ἀποτειχίσεώς τους! Ὁ ἅγιος Ἰωάννης συντάσσεται μέ τούς ἀποτειχισμένους καί κατηγορεῖ τόν Ἀρσάκιο μέ βαρειές ἐκφράσεις, λέγοντας ὅτι εἶναι μοιχός καί προβατόσχημος λύκος.
Στούς φυλακισμένους, ἐπίσης, γιά τήν εὐσέβεια Ἐπισκόπους, πρεσβυτέρους καί διακόνους, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἀποτειχισμένοι ἀπό τόν Πατριάρχη, ἐξ αἰτίας τῆς ἐξορίας του, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ἔγραφε : «Μακάριοι τοῦ δεσμωτηρίου καί τῆς ἁλύσεως καί τῆς τῶν δεσμῶν ὑποθέσεως ὑμεῖς· μακάριοι καί τρισμακάριοι, καί πολλάκις τοῦτο, οἳ πᾶσαν ἀνηρτήσασθε τήν οἰκουμένην τῷ περί ὑμᾶς φίλτρῳ, ἐραστάς ὑμῶν καί τούς πόρρωθεν ὄντας πεποιήκατε. Πανταχοῦ γῆς καί θαλάττης ᾄδεται ὑμῶν τά κατορθώματα, ἡ ἀνδρεία, ἡ ἀπερίτρεπτος γνώμη, τό ἀδούλωτον φρόνημα. Οὐδέν ὑμᾶς κατέπληξε τῶν δοκούντων εἶναι δεινῶν, οὐ δικαστήριον, οὐ δήμιος, οὐ βασάνων νιφάδες, οὐκ ἀπειλαί μυρίων γέμουσαι θανάτων, οὐ δικαστής πῦρ ἀπό τοῦ στόματος ἀφιείς… Ἐγγέγραπται ὑμῶν τά ὀνόματα ἐν βίβλῳ ζωῆς, μετά τῶν ἁγίων κατηριθμήθητε μαρτύρων. Οἶδα ταῦτα ἐγώ σαφῶς, οὐκ εἰς τόν οὐρανόν ἀναβάς, ἀλλ’ ἀπό θείων αὐτά μαθών χρησμῶν. Εἰ γάρ ὁ γάμῳ παρανομουμένῳ παραστάς, καί μή διορθῶσαι δυνηθείς τήν παρανομίαν, ἀλλ’ ἐλέγξαι αὐτήν μόνον, ὁ τῆς στείρας καρπός, ὁ τῆς ἐρήμου πολίτης, ἐπειδή διά τοῦτο τό δεσμωτήριον ᾤκησε καί ἀπετμήθη, καί μάρτυς, καί μαρτύρων ὁ πρῶτός ἐστιν· ὑμεῖς οἱ νόμοις πατέρων καί θεσμοῖς παραβαθεῖσι, καί ἱερωσύνῃ ἐπηρεαζομένῃ καί παρανομουμένῃ παραστάντες, καί τοσαῦτα παθόντες ὑπέρ ἀληθείας, καί τοῦ λῦσαι συκοφαντίας ἀναισχύντους οὕτως, ἐννοήσατε ἡλίκην λήψεσθε τήν ἀμοιβήν. Οὐκ ἔξεστί σοι ἔχειν τήν γυναῖκα Φιλίππου τοῦ ἀδελφοῦ σου, εἶπε τοῦτο ὁ γενναῖος ἐκεῖνος καί ὑψηλός ἀνήρ, καί ἤρκεσεν αὐτῷ πρός παρρησίαν ἄφατον»[18].
Δηλαδή, «Μακάριοι ἐσεῖς γιά τήν φυλακή καί τίς ἀλυσίδες καί τήν ὅλη στάση σας ἀπέναντι στά δεσμά. Μακάριοι καί τρισμακάριοι καί πολλές φορές τό ἴδιο, ἐσεῖς πού κρεμάσατε ὅλη τήν οἰκουμένη γύρω ἀπό τήν δική σας ἀγάπη, ἀφοῦ κάνατε ἐραστές σας ἀκόμα κι ἐκείνους, πού βρίσκονται μακρυά. Παντοῦ σ’ ὅλη τήν γῆ καί τήν θάλασσα τραγουδιοῦνται τά κατορθώματά σας, ἡ ἀνδρεία, ἡ ἀμετάβλητη γνώμη, τό ἀδούλωτο φρόνημα. Τίποτε ἀπό ἐκεῖνα, πού θεωροῦνται δεινά, δέν σᾶς ἔκανε νά τρομάξετε, οὔτε τό δικαστήριο, οὔτε ὁ δήμιος, οὔτε τό πλῆθος τῶν βασάνων, οὔτε οἱ ἀπειλές, πού ἦταν γεμάτες ἀπό μύριους θανάτους, οὔτε ὁ δικαστής, πού ἔβγαζε φωτιά ἀπ’ τό στόμα του… Ἔχουν γραφεῖ τά ὀνόματά σας στό βιβλίο τῆς ζωῆς, ἔχετε συγκαταλεχθεῖ μεταξύ τῶν ἁγίων μαρτύρων. Τά γνωρίζω ἐγώ αὐτά πολύ καλά, ὄχι ἐπειδή ἀνέβηκα στόν οὐρανό, ἀλλά ἐπειδή τά ἔμαθα ἀπό τά θεῖα λόγια. Γιατί, ἄν ἐκεῖνος, πού ἀντιστάθηκε σέ παράνομο γάμο, ἔστω κι ἄν δέν μπόρεσε νά διορθώσει τήν παρανομία, παρά μόνο νά τήν ἐλέγξει, ὁ καρπός τῆς στείρας, ὁ πολίτης τῆς ἐρήμου, ἐπειδή ἐξ αἰτίας αὐτοῦ φυλακίστηκε καί ἀποκεφαλίστηκε, εἶναι μάρτυρας καί πρῶτος μεταξύ μαρτύρων, ἐσεῖς, πού προβάλατε ἀντίσταση γιά νόμους τῶν πατέρων καί θεσμούς, οἱ ὁποῖοι ἀθετήθηκαν, καί γιά ἱερωσύνη ἀπειλούμενη καί παρανομοῦσα καί πάθατε τόσα πολλά γιά τήν ἀλήθεια καί γιά νά ξεδιαλύνετε τίς τόσο ἀδιάντροπες συκοφαντίες, φανταστεῖτε πόσο μεγάλη ἀμοιβή θά λάβετε. «Δέν σοῦ ἐπιτρέπεται νά ἔχεις τήν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ σου Φιλίππου», αὐτό εἶπε ὁ γενναῖος καί ὑψηλός ἄνδρας καί ἦταν ἀρκετό γι’ αὐτόν νά ἔχει παρρησία ἀπεριγραπτη».
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης, λοιπόν, ὅλους τούς ἀποτειχισμένους καί μή κοινωνοῦντας ἐκκλησιαστικῶς μέ τόν παράνομο Πατριάρχη τούς συγκαταριθμοῦσε μέ τούς μάρτυρες, ἐφ’ ὅσον ἔλεγε «ἐγγέγραπται τά ὀνόματα ὑμῶν ἐν βίβλῳ ζωῆς, μετά τῶν ἁγίων κατηριθμήθητε μαρτύρων», δηλαδή «ἔχουν γραφεῖ τά ὀνόματά σας στό βιβλίο τῆς ζωῆς, ἔχετε συγκαταλεχθεῖ μεταξύ τῶν ἁγίων μαρτύρων».
Ἡ ἀποτείχιση κληρικῶν καί λαϊκῶν τήν περίοδο αὐτή τῆς ἐξορίας τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου δέν συνέβαινε μόνο στήν Κωνσταντινουπολη, ἀλλά καί στήν Ἀντιόχεια, τήν Καισάρεια καί σχεδόν σέ ὅλη τήν αὐτοκρατορία. Ἄς ἀναφέρουμε ἕνα χαρακτηριστικό τμῆμα ἀπό τήν 9η ἐπιστολή τοῦ ἁγίου Ἰωάννου πρός τήν ὁσία Ὀλυμπιάδα, τήν διακόνισσα, γιά νά κατανοήσουμε τήν στάση τῶν κληρικῶν ἔναντι τῶν Ἐπισκόπων τους στήν Καισάρεια τῆς Καπαδοκίας : «Εἰ δέ τά ἐν Καισαρείᾳ θρηνεῖς, καί τοῦτο ἀναξίως σου ποιεῖς. Καί γάρ ἐκεῖ λαμπροί πάλιν ἐπλάκησαν ἡμῖν στέφανοι ὡς πάντας ἡμᾶς ἀνακηρύττειν, ἀναγορεύειν, θαυμάζειν, ἐκπλήττεσθαι ἐφ’ οἷς κακῶς παθόντες ἐξεβλήθημεν. Ἀλλά ταῦτα μηδείς τέως εἰδέτω, εἰ καί πολλοί αὐτά διαθρυλοῦσιν. Ἐδήλωσε γάρ μοι ὁ κύριός μου Παιάνιος ὅτι οἱ πρεσβύτεροι αὐτοῦ τοῦ Φαρετρίου πάρεισιν αὐτόθι οἳ ἔφησαν ἡμῖν κοινωνεῖν καί μηδέν κοινόν ἔχειν πρός τούς ἐναντίους, μηδέ συγγίνεσθαι αὐτοῖς, μηδέ κοινωνῆσαι. Ἵν’ οὖν μή διαταράξωμεν αὐτούς, μηδείς ταῦτα εἰδέτω· καί γάρ σφόδρα χαλεπά τά συμβάντα εἰς ἡμᾶς. Καί εἰ μηδέν ἄλλο ἐπεπόνθειν δεινόν, ἤρκει τά ἐκεῖσε γενόμενα μυρία μοι προξενῆσαι βραβεῖα· οὕτως περί τῶν ἐσχάτων ἡμῖν ὁ κίνδυνος γέγονε»[19].
Δηλαδή, «Ἄν βέβαια θρηνεῖς γιά τά συμβάντα στήν Καισάρεια, αὐτό δέν εἶναι ἄξιο γιά σένα. Διότι, ἐκεῖ πλέχτηκαν πάλι λαμπρά γιά μένα στεφάνια, ὥστε ὅλοι νά μέ ἀνακηρύττουν, νά μέ ἀναγορεύουν, νά μέ θαυμάζουν, νά ἐκπλήσσονται γιά τούς λόγους, πού ἐξορίστηκα κακοποιούμενος. Ἀλλά, αὐτά ἄς μήν τά γνωρίζει κανείς ἀκόμη, ἄν καί πολλοί τά διαδίδουν. Πράγματι, ὁ κύριός μου ὁ Παιάνιος (ἐκλεκτός φίλος τοῦ ἁγίου Ἰωάννου) δήλωσε ὅτι οἱ πρεσβύτεροι τοῦ ἰδίου τοῦ Φαρετρίου (ἐπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας) , πού εἶναι ἐδῶ παρόντες, εἶπαν ὅτι κοινωνοῦν μ’ ἐμένα καί δέν ἔχουν κανενα κοινό πρός τούς ἀντιθέτους, οὔτε ἔχουν σχέση μ’ αὐτούς, οὔτε κοινωνοῦν μαζί τους. Γιά νά μήν τούς διαταράξουμε, λοιπόν, ἄς μήν τά μάθει κανείς αὐτά˙ διότι, αὐτά, πού μᾶς συνέβησαν, εἶναι πολύ θλιβερά. Κι ἄν δέν εἶχα πάθει κανένα ἄλλο δεινό, θ’ ἀρκοῦσαν ὅσα συνέβησαν ἐκεῖ, γιά νά μοῦ χορηγήσουν ἄφθονα βραβεῖα˙ τόσο πολύ κινδύνευσα τά ἔσχατα».
Οἱ πρεσβύτεροι, λοιπόν, τοῦ Ἐπισκόπου Καισαρείας Φαρετρίου, διέκοψαν τήν ἐκκλησιαστική ἐπικοινωνία μέ τόν Φαρέτριο γιά θέματα δικαιοσύνης καί δέν ἤθελαν καμμία ἐκκλησιαστική κοινωνία μέ ὅλους ὅσοι παρανόμησαν ἤ συμφωνοῦσαν μ’ αὐτούς, ἀλλά μόνο μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη καί ὅσους συμφωνοῦσαν μ’ αὐτόν.
Εἶναι πολλές οἱ ἐπιστολές σέ κληρικούς καί λαϊκούς, στίς ὁποῖες ὁ ἅγιος Ἰωάννης δηλώνει ἀπερίφραστα ὅτι συντάσσεται μέ τούς ἀποτειχισμένους, τούς ὁποίους ἐπαινεῖ καί ἐνθαρρύνει στόν ἀγῶνα τους. Φυσικά ὁ ἅγιος Ἰωάννης δέν θεωροῦσε ὅτι οἱ ἀποτειχισμένοι ἔκαναν σχίσμα στήν Ἐκκλησία, ἀλλά ὅτι αὐτοί μέ τήν ἔνστασή τους βρίσκονταν στήν Ἐκκλησία καί οἱ συμβιβασμένοι ἦταν ἐκτός αὐτῆς. Διότι, δέν θά μποροῦσε διαφορετικά, ὄχι νά ἐπαινέσει αὐτήν τήν πρᾶξη τῆς ἀποτειχίσεως, ἀλλά οὔτε νά τήν θεωρήσει νόμιμη.
Ἄς ἀναφέρουμε ἐν κατακλεῖδι καί ἕνα ὑπέροχο τμῆμα ἀπό την 9η ἐπιστολή πάλι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου πρός τήν ὁσία Ὀλυμπιάδα, τό ὁποῖο δείχνει τήν γνώμη, τήν ὁποία εἶχε ὁ ἅγιος Ἰωάννης γιά τούς Ἐπισκόπους τῆς ἐποχῆς του, καί τό ὁποῖο βεβαίως ἔχει πολλά νά πεῖ καί σ’ ἐμᾶς σήμερα : «Τῶν δέ Ἰσαύρων ἕνεκεν μηδέν δέδιθι λοιπόν· καί γάρ ὑπέστρεψαν εἰς τήν χώραν αὐτῶν· καί ὁ ἡγεμών πάντα ἐποίησεν ὑπέρ τούτου· καί ἐν ἀσφαλείᾳ ἐσμέν πολλῷ μᾶλλον ἐνταῦθα ὄντες ἢ ὅτε ἐν Καισαρείᾳ ἦμεν. Οὐδένα γάρ λοιπόν δέδοικα ὡς τούς ἐπισκόπους πλήν ὀλίγων. Ὅλως τοίνυν τῶν Ἰσαύρων ἕνεκεν μηδέν δέδιθι· καί γάρ ἀνεχώρησαν καί τοῦ χειμῶνος καταλαβόντος οἴκοι εἰσί συγκεκλεισμένοι, ἂν ἄρα λοιπόν μετά τήν Πεντηκοστήν ἐξέλθωσιν»[20].
Δηλαδή, «Πάντως γιά τούς Ἰσαύρους νά μήν φοβᾶσαι τίποτε στό ἑξῆς, διότι ἐπέστρεψαν στήν χώρα τους˙ ὁ κυβερνήτης ἔκανε τό πᾶν γι’ αὐτό καί εἴμαστε σέ πολύ περισσότερη ἀσφάλεια τώρα, πού εἴμαστε ἐδῶ, παρά ὅταν εἴμασταν στήν Καισάρεια. Κανένα, λοιπόν, δέν ἔχω φοβηθεῖ τόσο, ὅσο τούς ἐπισκόπους, ἐκτός ἀπό λίγους μόνο. Καθόλου, λοιπόν, νά μήν φοβᾶσαι γιά τούς Ἰσαύρους˙ διότι ἀνεχώρησαν καί, ἐπειδή ἔφτασε ὁ χειμῶνας, εἶναι κλεισμένοι στά σπίτια τους. Ἄν βγοῦν, λοιπόν, αὐτό θά γίνει μετά τήν Πεντηκοστή».
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης δηλώνει ἐδῶ ὅτι δέν ἐφοβήθηκε τίποτε περισσότερο ἀπό τούς Ἐπισκόπους. Ἀναφέρει δέ ὅτι λίγοι ἦταν ἐκεῖνοι, πού συμπεριφέρονταν ἀναλόγως στό ἀξίωμά τους. Εἶναι βεβαίως φυσικό ὁ ἅγιος νά ἔχει αὐτή τήν γνώμη, καθ’ ὅσον ὅλα τά δεινά τά ὑπέστη ἀπό τούς Ἐπισκόπους, μέ πρῶτο τόν Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας Θεόφιλο.
[1] ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, «Ἐπιστολή 242 τοῖς Δυτικοῖς» 2, Ἅπαντα τά ἔργα 2, Ἐπιστολαί Β΄, ΕΠΕ 2, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς»,Θεσ/κη 1972, σσ. 28-29.
[2] Τοῦ ἰδίου, «Ἐπιστολή 90 τοῖς ἁγιωτάτοις ἀδελφοῖς καί ἐπισκόποις τοῖς ἐν τῇ Δύσει» 2, ἔνθ’ ἀνωτ. σσ. 20-21.
[3] Τοῦ ἰδίου, «Ἐπιστολή 92 πρός Ἰταλούς καί Γάλλους Ἐπισκόπους» 2, Ἅπαντα τά ἔργα 3, Ἐπιστολαί Γ΄, ΕΠΕ 3, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη, σσ. 86-89.
[4] ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ ΕΦΕΣΟΥ, Ὁμολογία, CFDS, Ser. A. τόμ. Χ, fasc. II, σ. 133 (24-28).
[5] ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, «Ἐπιστολή 238 τοῖς Νικοπολίταις Πρεσβυτέροις», ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 220-221.
[6] Τοῦ ἰδίου, «Ἐπιστολή 240 τοῖς Νικοπολίταις Πρεσβυτέροις», ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 226-227.
[7] Ὁ βίος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, http://www.saint.gr/1161/saint.aspx
[8] ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, «Λόγος ΜΒ΄ συντακτήριος εἰς τήν τῶν ΡΝ΄ ἐπισκόπων παρουσίαν», Ἅπαντα τά ἔργα 2, Προσωπικαί σχέσεις και ἐκκλησιαστική διακονία Β΄, ΕΠΕ 2, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1985, σσ. 240-243.
[9] Τοῦ ἰδίου, «Λόγος 33 πρὸς Ἀρειανοὺς καὶ εἰς ἑαυτόν», ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 116-117.
[10] Τοῦ ἰδίου, «Λόγος ΣΤ΄ Εἰρηνικός Α΄ ἐπί τῇ ἑνώσει τῶν μοναζόντων˙ μετά την σιωπήν ἐπί παρουσίᾳ τοῦ πατρός αὐτοῦ», Ἅπαντα τά ἔργα 1, Λόγοι (Προσωπικαί σχέσεις και ἐκκλησιαστική διακονία), ΕΠΕ 1, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1975, σσ. 246-247.
[11] Τοῦ ἰδίου, «Ἐπιστολή ΜΑ΄ πρός τούς ἐν Καισαρείᾳ», Ἅπαντα τά ἔργα 7, Ἐπιστολές (Α΄-ΣΜΔ΄), , ΕΠΕ 7, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1986, σσ. 80-81.
[12] Τοῦ ἰδίου, «Λόγος ΚΑ΄ εἰς τόν Μέγαν Ἀθανάσιον», Ἅπαντα τά ἔργα 6, Λόγοι ἐγκωμιαστικοί – ἐπιτάφιοι, ΕΠΕ 6, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1980, σσ. 48-41.
[13] Ἑβρ. 13, 17.
[14] ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, «Ὁμιλία ΛΔ΄ εἰς τήν πρός Ἑβραίους (Ἑβρ. 13, 17-25)», Ἅπαντα τά ἔργα 25, Ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Ἑβραίους (ὁμιλίες ΙΣΤ΄-ΛΔ΄), εἰς τόν πτωχόν Λάζαρον (Λόγοι Α΄-Ζ΄), ΕΠΕ 25, ἐκδοτικός οἴκος Ἐλευθερίου Μερετάκη «Τό Βυζάντιον», Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1988, σσ. 370-373.
[15] Τοῦ ἰδιου, «Εἰς τήν Β΄ πρός Τιμόθεον ὁμιλία Β΄ (Β΄ Τιμ. 1, 8-12)», Ἅπαντα τά ἔργα 23, Ὑπόμνημα εἰς τήν Β΄ προς Θεσσαλονικεῖς (ὁμιλίες Α΄-Ε΄), εἰς τήν Α΄ πρός Τιμόθεον (ὁμιλίες Α΄- ΙΗ΄), εἰς τήν Β΄ πρός Τιμόθεον (ὁμιλίες Α΄-Ῑ΄), ΕΠΕ 23, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1986, σσ. 492
[16] Τοῦ ἰδιου, «Ὁμιλία εἰς τόν ΡΜΓ (143ο) ψαλμό «Εύλογητός ὁ Κύριος ὁ Θεός μου…» », Ἅπαντα τά ἔργα 7, Ὑπόμνημα εἰς τούς Ψαλμούς (ΡΚΔ΄- ΡΝ΄), Ὁμιλίες εἰς τόν Δαβίδ καί Σαούλ, ΕΠΕ 7, Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1983, σσ. 400-401.
[17] Τοῦ ἰδιου, «Ἐπιστολή ΡΚΑ΄ (125η) πρός Κυριακόν ἐπίσκοπον ἐν ἐξορίᾳ ὄντα καί αὐτόν», Ἅπαντα τά ἔργα 38, Ἐπιστολές, ΕΠΕ 38, ἐκδοτικός οἴκος Ἐλευθερίου Μερετάκη «Τό Βυζάντιον», Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1990, σσ. 240 – 243.
[18] Τοῦ ἰδίου, «Τοῖς ἐγκεκλεισμένοις Ἐπισκόποις, Πρεσβυτέροις καί Διακόνοις ἐν δεσμωτηρίῳ δι’ εὐσέβειαν», ἔνθ’ ἀνωτ., σσ. 48 – 51.
[19] Τοῦ ἰδιου, «Ἐπιστολή Θ΄ πρός Ὀλυμπιάδα», Ἅπαντα τά ἔργα 37, Λόγοι ἐγκωμιαστικοί, Ἐπιστολές πρός Ὀλυμπιάδα, Βίος Ὁσίας Ὀλυμπιάδος, ΕΠΕ 37, ἐκδοτικός οἴκος Ἐλευθερίου Μερετάκη «Τό Βυζάντιον», Πατερικαί ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσ/κη 1989, σσ. 430 – 431.
[20] Ὅ. π., σσ. 440 – 443.
https://sotiriosnavs.com/wp-content/uploads/2020/05/IMG_20200508_130831-rotated.jpg2023-07-12 20:16:01%ce%bf%ce%b9-%ce%b1%ce%b3%ce%b9%ce%bf%ce%b9-%cf%84%cf%81%ce%b5%ce%b9%cf%83-%ce%b9%ce%b5%cf%81%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b5%cf%83-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%cf%80%ce%bf%ce%bc%ce%b1%ce%ba